Φασισμός- Δημοκρατία και ψυχιατρική

από athens.indymedia.org/

Σχόλιο του συντάκτη

Τα κείμενα που ακολούθου είναι από το περιοδικό «Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ είναι θεραπευτική» τεύχος 3-4 του 1984 που έβγαινε από την Κίνηση για τα Δικαιώματα των «ψυχασθενών» όπου στις συνελεύσεις της συμμετείχα για ένα διάστημα.

Ο τίτλος της δημοσίευσης είναι  «αυθαίρετα» δικός μου αλλά πιστεύω ότι αναδεικνύει το γεγονός, ότι δεν είναι τυχαίο ότι το ηλεκτροσόκ και η λοβοτομή εφευρέθηκαν και εφαρμόστηκαν το μεν ηλεκτροσόκ  στην Ιταλία στην εποχή του Μουσολίνι. Ενώ η λοβοτομή στην Πορτογαλία την εποχή του φασίστα δικτάτορα Σαλαζάρ, ως μέθοδοι θεραπείας από ψυχικές ασθένειες. Οι ναζί δεν είχαν ανάγκη από «καινοτόμες εφαρμογές» για τον απλούστατο λόγο ότι για τους διανοητικά καθυστερημένους και τους βαριά πάσχοντες από ψυχικές ασθένειες, εφάρμοσαν την «τελική λύση» της εξόντωσης  πριν μάλιστα  από του εβραίους τους  Ρομά, ομοφυλόφιλους και λοιπούς υπανθρώπους.

Φυσικά αυτές οι μέθοδοι άσκησης ψυχιατρικής θεραπείας εφαρμόστηκαν- εφαρμόζονται και σε πολλές δημοκρατικές χώρες και είχαν ως άλλοθι τη επιστημονική ουδετερότητα- αποτελεσματικότητα

Η λοβοτομές στην Ελλάδα γίνονταν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 50 στο Δρομοκαϊτειο, ενώ το ηλεκτροσόκ συνεχίζει να εφαρμόζετε μέχρι σήμερα αλλά όχι μαζικά.

Το ηλεκτροσόκ

(μικρό αφιέρωμα)

Η ιστορία των «θεραπειών»-σοκ στην ψυχιατρική (και παλιότερα στη φρενολογία) χρονολογείται από πολύ παλιά, και η φιλοσοφία που τις διέπει είναι μία: εφόσον δεν καταλαβαίνουμε την ψυχολογία, τη συμπεριφορά ή τις αντιδράσεις του άλλου (ή αν τα καταλαβαίνουμε μεν, διαφωνούμε όμως, ή μας ανησυχούν), ας του προξενήσουμε ένα σοκ  (ή κώμα)  για να δούμε μήπως αντιδράσει υγιέστερα όταν -και αν- συνέλθει. Μερικές φορές, είναι η αλήθεια,  ένας άνθρωπος που επιζεί από ένα τρομερό δυστύχημα ή ένα καταστρεπτικό σεισμό, μπορεί να ξαναβρεί το νόημα της ζωής ή να πάψει να έχει πονοκεφάλους. Είναι γνωστό ότι σε εποχές μεγάλων δεινών (παγκοσμίων πολέμων, π.χ.), υποχωρούν αισθητά τα ελάσσονα βάσανα των λαών, όπως π.χ. τα κρυολογήματα ή το λουμπάγκο. Κανείς δεν έχει πεθάνει από ψύξη σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως.

Θα διαλέγαμε όμως, μ’ αυτό το σκεπτικό, να βομβαρδίσουμε σήμερα μια μεγαλούπολη για να «θεραπεύσουμε» τους κατοίκους της από την κατάθλιψη, πού ως γνωστόν τους μαστίζει; Κι όμως, αυτό γίνεται, σε μικροκλίμακα, στις «θεραπείες»-σοκ, πού μάλιστα στην εποχή μας έχουν περιβληθεί και το κύρος της τεχνολογίας -ηλεκτρικής τε και χειρουργικής. Ό εξηλεκτρισμός και τα σοβιέτ θα γεννούσαν τον κομμουνισμό στη Σοβιετική Ένωση, κατά τον Λένιν. Ό εξηλεκτρισμός και ό φασισμός γέννησαν τα ηλεκτροσόκ στην Ιταλία.  Είναι άραγε σύμπτωση πού και ή άλλη τρομακτική παρέμβαση στον άνθρωπο, της λοβοτομής, ξεφύτρωσε κι αυτή την ίδια δεκαετία τού ευρωπαϊκού φασισμού;                      

Ελπίζουμε, σ’ αυτό το μικρό αφιέρωμα, να δείξουμε πόσο όλα αυτά ανήκουν στον τομέα της πολιτικής -ή έστω της ψυχοπολιτικής- και πόσο λίγο στον τομέα της «επιστήμης».

“Θεραπεία” με ηλεκτροσόκ:  ας σταματήσουμε ν’ ανατινάζουμε το μυαλό

του John Friedberg

Ό John Friedberg πήρε το πρώτο πανεπιστημιακό του δίπλωμα από το Yale των ΗΠΑ και το Μ.D. από την Ιατρική σχολή ROCHESTER της Ν.Υ.  Όταν κατοικούσε μελετώντας νευρολογία στό Pacific Medical College,  ενδιαφέρθηκε για τη χρησιμοποίηση των ηλεκτροσόκ σαν μέσου θεραπείας.  Αφού έκανε τη δική του έρευνα για τα σοκ κι αμφισβήτησε τη χρησιμότητα τους στο εκεί κολλέγιο (Ρ.Μ.C.) και σε άλλα ψυχιατρικά Ιδρύματα, τον απέλυσαν.

Από τότε δρα στον επιτυχή αγώνα για να περάσει στην Καλιφόρνια ένας νέος νόμος (o ΑΒ 1032) πού απαγορεύει τη χρησιμοποίηση των ηλεκτροσόκ, κι έχει γράψει το βιβλίο  «Ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ δεν κάνει καλό στον εγκέφαλο σας» των εκδόσεων Glide(ΗΠΑ).  Τώρα διδάσκει στην Ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου του Όρεγκον. Το άρθρο του που δημοσιεύουμε το πήραμε από το περιοδικό της αγγλικής Κίνησης για τα Δικαιώματα των «Ψυχασθενών» SUΡΡΟRΤ ΡRΟΜΡΤ.

Είναι καιρός να μπει ένα τέλος στη θεραπεία με ηλεκτροσόκ.  Όπως και να την ονομάζουν (υπνοθεραπεία, ηλεκτροθεραπεία, θεραπεία κλπ.), μ' όποιον ευφημισμό, αυτή η λεγόμενη θεραπεία που εφαρμόζεται σε φοβερά μεγάλη κλίμακα, είναι αποδεδειγμένα χωρίς αποτέλεσμα και καθαρά επικίνδυνη.  Προκαλεί καταστροφές στον εγκέφαλο, πού εκδηλώνονται με διάφορες μορφές:  σοβαρή και  συχνά μόνιμη απώλεια της μνήμης, δυσκολία στη μάθηση και αποπροσανατολισμός στο χώρο και στο χρόνο. Η θεραπεία με ηλεκτροσόκ χαίρει ολικής σχεδόν αποδοχής στον Ιατρικό κόσμο, ακόμα κι απ’ τους ψυχιάτρους που δεν τη χρησιμοποιούν.  0ι ασφαλιστικές εταιρείες δέχονται πιο πρόθυμα να καλύψουν τα έξοδά της απ' ότι τα έξοδα άλλων λιγότερο «τεχνολογικών» θεραπειών.

Παρά την εξάπλωση των ηλεκτροσόκ και τη γενική τους αποδοχή και έγκριση από το ιατρικό επάγγελμα, ακόμα κι’ αυτοί πού κερδίζουν τη ζωή τους απ’ αυτά, ομολογούν πως δεν ξέρουν πως πραγματικά επιδρούν.  Κατά τον L. Kalinowski,  ηγετικό ζηλωτή τους και αυθεντία στα ηλεκτροσόκ,   « Ότι γράφαμε προ εικοσαετίας στο πρώτο μας βιβλίο γι’ αυτές τις θεραπείες ισχύει και σήμερα, ότι δηλαδή θεραπεύουμε εμπειρικά διαταραχές των όποιων η αιτιολογία είναι άγνωστη με εξίσου χαμένες στο μυστήριο μεθόδους».

ΗΛΕΚΤΡΟΔΙΑ : ΒΟΛΤ ΚΑΙ ΑΜΠΕΡ

Βασικά ένας μετασχηματιστής, το μηχάνημα για τα ηλεκτροσόκ,  είναι ένα στάνταρ εξάρτημα στα 90% των ψυχιατρικών κλινικών της Αγγλίας. (Σημ. σύνταξης:  Στην Ελλάδα το ποσοστό μάλλον ξεπερνάει το 99%.)  Επίσης υπάρχει σε φυλακές και σε ιδιωτικά ιατρεία.

Μια τυπική σειρά σοκ αρχίζει από 6 καί φτάνει στα 12 για καταθλιπτικούς ασθενείς κι από 18 στα 25 για σχιζοφρενείς. Στα αμφικροταφικά σοκ τα ηλεκτρόδια τοποθε­τούνται στους κροτάφους του ασθενούς-  στα ετερόπλευρα τοποθετούνται στο εμπρός και στο πίσω μέρος της μιας πλευράς του κρανίου.  Το ρεύμα πού διοχετεύεται αρχίζει από τα 70 και φτάνει στα 150 βολτ (με ρεύμα των 500 ΜΑ ως 900 ΜΑ), δηλ. όσο χρειάζεται μία λάμπα 100 βατ.  Η διοχέτευση κρατάει κάπου ανάμεσα σε μισό και ένα δευτερόλεπτο.  Το αποτέλεσμα;  σπασμοί,  όπως ακριβώς σε μια επιληπτική κρίση.

Η  επιχειρηματολογία για τα ηλεκτροσόκ συνήθως είναι:  Ναι, μπορεί που και που να έχουν γίνει καταχρήσεις με τα σοκ στο παρελθόν. Όπως όμως γίνονται τώρα, που δίνονται σωστά, είναι ανώδυνα, ασφαλή και αποτελεσματικά. Είναι εξαιρετικά χρήσι­μα στη θεραπεία της ενδογενούς κατάθλιψης. Η απώλεια της μνήμης είναι προσωρι­νή. Αυτοί πού τα επικρίνουν πάσχουν από άγνοια.  Οι πρώην ασθενείς πού παραπονούνται για τ’ αποτελέσματα των σοκ, πάσχουν από «παρανοϊκές ιδέες».  Και οι δύο κατηγορίες εμποδίζουν την πρόοδο της μοντέρνας ιατρικής.

ΔΕΡΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ

Καθένας που είναι εξοικειωμένος με την Ιστορία της ιατρικής, θ’ αναγνωρίσει πώς τα σοκ συνεχίζουν μία παράδοση ξυλοδαρμού των χαρακτηριζομένων  τρελών με μεθόδους πού αρχίζουν από βασανιστήρια και φτάνουν στη λοβοτομή και την ψυχο­χειρουργική.   Αλλά σε αριθμό θυμάτων και έκταση καταστροφών στον εγκέφαλο, τα ηλεκτροσόκ κάνουν τις περισσότερες από τις προηγούμενες μεθόδους να μοιάζουν μηδαμινές.

Οι νευρικές κρίσεις είχαν ταξινομηθεί σαν αρρώστια από τον καιρό του Ιπποκρά­τη. Αλλά το 1781, στο Λονδίνο, ο W. Oliver , έκτακτος ιατρός της Αυτής Βασιλικής Yψηλότητος, έδ ωσε κατά λάθος μεγάλη δόση καμφοράς σ’ έναν ασθενή, προκαλώντας του κρίση σπασμών και, κατά την άποψη του γιατρού καλυτέρευση.  Επανέλαβε τη θεραπεία στον ίδιο ασθενή, πάλι με φανερή καλυτέρευση.  Δημοσίευσε την ανακάλυψη του το 1785, και μέσα σε λίγα χρόνια ένας ακόμα λονδρέζος γιατρός υποστήριζε πώς είχε πετύχει «πλήρη θεραπεία» της τρέλας με κάμφορα.

Οι θεραπείες που αλλάζουν το μυαλό δεν κέρδισαν δημοσιότητα παρά μετά το 1930, την εποχή του πολιτικού απολυταρχισμού. Ο Ladislau von Meduna, στην Ουγγαρία, χρησιμοποιεί ένα φάρμακο λεγόμενο Μetrozole, παράγωγο της καμφοράς, για να προκαλέσει «θεραπευτικούς σπασμούς». Στην Αυστρία ο Manfred Sakel εισήγαγε το ινσουλινικό κώμα σαν θεραπεία. Στην Πορτογαλία, ο Egas Moniz πειραματίστηκε με προμετωπιαίες λοβοτομές.  Στη Ρώμη ο Ugo Cerletti ανέπτυξε τη θεραπεία με ηλεκτροσόκ.

Οι Γερμανοί βρήκαν μια απλή και τελική λύση για την ψυχασθένεια: Στη δεκαετία τού 1930, 275.000 τρόφιμοι γερμανικών ψυχιατρικών ιδρυμάτων βρήκαν το θάνατο από πείνα, ξύλο, φάρμακα και αέρια  (βλ. το βιβλίο «Τhe Killing of Mental Patients» του Peter Breggin). Έτσι δημιουργήθηκε το πρότυπο των μαζικών σφαγών των Εβραίων, των τσιγγάνων και των ομοφυλόφιλων κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο από τούς Ναζί.)

Οι πιο πολλές απ’ αυτές τις επινοήσεις έχασαν έδαφος καθώς περνούσαν τα χρόνια εξαιτίας διαφόρων καθόλου ευχάριστων και πολύ ενοχλητικών συμπτωμάτων. Οι ασθενείς πού έπαιρναν Μetrozole υπέφεραν από αβάσταχτη αγωνία καθώς περίμεναν την κρίση πού ακολουθούσε κάθε ένεση, η ινσουλίνη απαιτούσε χρόνο πολύ και πολλές νοσοκόμες.  Τό  Indoklon ή Flurothil, ένα αέριο που προκαλεί σπασμούς, δεν έπιασε ποτέ, γιατί παρόλο πού δεν απειλούσε άμεσα τον εγκέφαλο, ήταν σαν τα περισσότερα δηλητηριώδη αέρια -γέμιζε την ατμόσφαιρα και προς την άλλη κατεύ­θυνση και προσέβαλλε και τούς παρισταμένους στη θεραπεία γιατρούς και νοσοκόμους.

Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΣΟΚ

Ενώ οι μόδες στη θεραπεία έρχονται και παρέρχονται, το ηλεκτροσόκ από την ανακάλυψη του το 1938, από τον Cerletti,  δεν έγινε ποτέ ντεμοντέ. Οι λεπτομέρειες της περίφημης ανακάλυψης, όπως τις αναφέρει o ίδιος o Cerletti , αξίζει να διαβαστούν:

  «Πήγα στα σφαγεία να παρακολουθήσω το λεγόμενο ηλεκτρικό σφάξιμο, και είδα πώς έπιαναν τα γουρούνια απ’ τούς κροτάφους με μεγάλες μεταλλικές τσιμπίδες που συνδέονταν με ηλεκτρικό ρεύμα των 125 Βολτ.  Μόλις τ' άγγιζαν, έπεφταν αναίσθητα, έμεναν άκαμπτα και μετά λίγα δευτερόλεπτα συγκλονίζονταν από σπασμούς όπως τα σκυλιά στα πειράματά μας. Ακριβώς σ’ αυτό το στάδιο της αναισθησίας  (επιληπτικό κώμα), ο σφαγέας μαχαίρωνε και σκότωνε τα ζώα χωρίς δυσκολία.  Ώστε δεν ήταν αλήθεια πώς τα σκότωναν με ηλεκτρικό ρεύμα:  απλώς χρησιμοποιούσαν το ρεύμα, μι υπόδειξη της Εταιρείας Αποφυγής Σκληρότητας στα Ζώα, ώστε τα γουρούνια να σκοτώνονται ανώδυνα... Έτσι σκέφθηκα πώς θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε να πειραματιστούμε και με ανθρώπους και καθοδήγησα τους βοηθούς μου να είναι σε ετοιμότητα για την επιλογή καταλλήλου υποκειμένου».

Μερικές εβδομάδες αργότερα ό Αστυνομικός Διοικητής της Ρώμης έστειλε στον Cerletti ένα τέτοιο κατάλληλο υποκείμενο, έναν αλήτη που βρέθηκε να χαζεύει στο σταθμό του τρένου της πόλης. «Αυτό το υποκείμενο επελέγη για το πρώτο πείραμα σε άνθρωπο με πρόκληση σπασμών από ηλεκτρικό ρεύμα. Δυο μεγάλα ηλεκτρόδια προσαρμόστηκαν  στις μετωποβρεγματικές περιοχές, και αποφάσισα ν’ αρχίσω προσε­κτικά με ρεύμα χαμηλής εντάσεως των 80 βολτ, για περίοδο 0,2 δευτερολέπτων.  Μόλις διοχετεύθηκε το ρεύμα, ό ασθενής αντέδρασε μ’ ένα τίναγμα και οι μυς του σώματός του σκλήρυναν,  μετά έπεσε πίσω στο κρεβάτι χωρίς να χάσει τις αισθήσεις του.  Άρχισε να τραγουδά απότομα όσο πιο δυνατά γινόταν και μετά ησύχασε.

«Φυσικά, όσοι εκτελούσαμε το πείραμα (χωρίς την άδεια του «άρρωστου», σημ. έκδοτη),  ήμασταν σε μεγάλη συγκινησιακή ένταση, και αισθανόμασταν ότι είχαμε ήδη διακινδυνέψει αρκετά. «Οπωσδήποτε ήταν ολοφάνερο σε όλους μας ότι είχαμε χρησιμοποιήσει πολύ χαμηλής τάσεως ρεύμα. Προτάθηκε ν’ αφήσουμε τον ασθενή να ησυχάσει λίγο και να επαναλάβουμε το πείραμα την επομένη».

«Ξαφνικά ο ασθενής,  που είχε παρακολουθήσει τη συζήτηση, είπε καθαρά και σοβαρά, χωρίς να μασάει τα λόγια του ως συνήθως: “Όχι άλλο. Είναι θανάσιμα φρικτό”. Ομολογώ πώς μια τέτοια ρητή προειδοποίηση, κάτω από τέτοιες συνθήκες, τόσο εμφαντική και κατηγορηματική, από ένα πρόσωπο που η μέχρι τότε αινιγματικά παρεφθαρμένη ομιλία του, το έκανε σχεδόν ακατανόητο, τάραξε την αποφασιστικότητα μου να συνεχίσω το πείραμα.  Άλλα ήταν ακριβώς αυτός ο φόβος ότι θα ενέδιδα σε μια τάση προκατάληψης πού μ’ έκανε ν’ αποφασίσω. Τα ηλεκτρόδια προσαρμόστη­καν πάλι και μια εκφόρτιση 110 βολτ διοχετεύθηκε για 0,2 δευτερόλεπτα». Παρόλο που δεν μάς αναφέρει τί απόγινε μ’ εκείνο το πρώτο ιστορικό υποκείμενο, ο Cerletti επινόησε μι αυτοπεποίθηση ακόμη εξωτικότερα πειράματα. Σ’ ένα απ’ αυτά έκανε ενέσεις σε ψυχασθενείς με διατηρημένα κύτταρα εγκεφάλων από  γουρούνια πού είχαν υποστεί επανειλημμένα ηλεκτροσόκ.

ΠΙΟ ΑΚΙΝΔΥΝΟ ΑΠ’ ΤΗΝ ΑΣΠΙΡΙΝΗ!

Απ’ τον καιρό του Cerletti  οι ιατρικοί ερευνητές εξακολούθησαν να πειραματίζον­ται μι τα σοκ, και αν τα πειράματα φαίνονται λιγότερο παράξενα, τ’ αποτελέσματα δεν είναι λιγότερο επικίνδυνα.

Ο Leon Epstein,  πρώην Διευθυντής του  Langley Porter Neuropsychiatric Institute, του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, έχει δηλώσει πώς τα ηλεκτροσόκ είναι τώρα  «πιο ακίνδυνα απ’ την ασπιρίνη».  Αν είναι έτσι, τότε γιατί οι ψυχίατροι πού τα μεταχειρί­ζονται πληρώνουν (στην Αμερική, σημ.) τρεις ή τέσσερις φορές περισ­σότερο για ασφάλεια επικινδύνων πρακτικών από τούς άλλους;  "Ίσως γιατί το ποσοστό θανάτου από ηλεκτροσόκ φτάνει περί τον 1 στους 1000 ασθενείς, με το 1/5 αυτών των θανάτων απευθείας οφειλόμενο σε καταστροφή του εγκεφάλου. Το όριο αντοχής του ανθρώπου στους σπασμούς δον έχει αλλάξει.   Και ό εγκέφαλος επίσης.  Ακόμη είναι φτιαγμένος από ευγενή ιστό. Νευροπαθολογικές μελέτες για τ’ αποτελέσματα των ηλεκτροσόκ πού έγιναν ως επί το πλείστον στη δεκαετία του 1940 δείχνουν σοβαρές βλάβες στον εγκέφαλο. Να μια περιγραφή από μία μελέτη: «Ό ασθενής, ένας άντρας 57 χρόνων, έκανε 13 ηλεκτροσόκ και πέθανε μισή ώρα μετά το τελευταίο.... Στους μετωπικούς και κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου βρέθηκαν διάφορες μικρές περιοχές ΕΞΟΛΟΘΡΕΥΜΕΝΕΣ,  εντελώς άδειες από γαγγλιακά κύτταρα και περιέχουσες αρκετά νεκρά κύττα­ρα».

Τ’ αποτελέσματα δεν έχουν αλλάξει απ’ τη δεκαετία του ’40. O Karl  Pribram , επικεφαλής του Ινστιτούτου Νευροψυχολογίας του Στάνφορντ, είπε πρόσφατα σε μια συνέντευξη: «Θα προτιμούσα μια μικρή λοβοτομή από μια σειρά ηλεκτροσόκ... Συμβαίνει να γνωρίζω πώς εμφανίζεται ό εγκέφαλος μετά από μια σειρά σοκ και δεν είναι πολύ ευχάριστο θέαμα». (Σ.σ. περιλαμβάνουμε αυτό το σχόλιο για να δείξουμε τί ακριβώς είναι τα ηλεκτροσόκ, και όχι γιατί το θεωρούμε σαν επιχείρημα υπέρ των λοβοτομών.) Ενώ οι καταστροφικές συνέπειες των ηλεκτροσόκ μπορεί να μην είναι καταληπτές απ’ τον καθένα, μπορούν όμως να είναι τραγικές.Όταν σπούδαζα ψυχιατρική, φοιτητής ιατρικής, γνώρισα μια ασθενή, σύζυγο κλη­ρικού,  μια λεπτολόγο,  αξιοπρεπή γυναίκα πού είχε κουραστεί να οργανώνει τη ζωή του άντρα της.

Ο ψυχίατρός της διέταξε θεραπεία με σοκ,  και πέτυχε τη συναίνεση του συζύγου, περιγράφοντάς του τα ηλεκτροσόκ σαν μια απλή και αποτελεσματική θεραπεία και μειώνοντας συγχρόνως στο ελάχιστο τους πιθανούς κινδύνους στην περιγραφή του. Χρησιμοποίησαν φάρμακα και κατόρθωσαν να ελέγξουν τούς σπασμούς, εκτός από ένα περίεργο τίναγμα των μεγάλων δακτύλων των ποδιών της. Μου είπαν να τα παρακολουθώ, γιατί καμιά άλλη αντίδραση άλλη από σπασμό δεν μπορούσε να δείξει ότι γινόταν ή κατάλληλη θεραπεία. Αν τα μεγάλα δάκτυλα των ποδιών της δεν πετάγονταν, κάποιος πατούσε το κουμπί και διοχέτευε ρεύμα ξανά.

Μετά 4-5 σοκ, η γυναίκα δεν μ’ αναγνώριζε πια. Δεν αναγνώριζε πια ΤΙΠΟΤΑ. Άρχισε να χρησιμοποιεί μεγάλες δόσεις μακιγιάζ, να φορά φορέματα που’ χε φυλάξει απ’ τη δεκαετία του ’30, και να φλερτάρει με το ανδρικό προσωπικό. Ο ψυχίατρός της συνέχισε τη θεραπεία με τα σοκ μέχρι να τελειώσει η σειρά. Θεώρησε ότι η ασθενής του είχε καλυτερέψει.

ΑΦΑΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

Ενώ συνήθως μετά τη θεραπεία με ηλεκτροσόκ, εμφανίζονται αλλαγές στη συμ­περιφορά, απώλεια όρεξης, αμηνόρροια και άλλα συμπτώματα, η πιο σοβαρή παρε­νέργεια είναι η απώλεια της μνήμης.

Το 1950 ο Irving Janis δημοσίευσε μια ολοκληρωμένη μελέτη για την απώλεια της μνήμης σαν αποτέλεσμα των ηλεκτροσόκ. Συγκρίνοντας 19 ασθενείς πού υπέστησαν σοκ με 11 άλλους από το ίδιο νοσοκομείο με την ίδια διάγνωση, ο Janis συμπέρανε: «Όλοι οι ασθενείς που υπέστησαν ηλεκτροσόκ, περίπου 4 βδομάδες μετά το τέλος της θεραπείας, παρουσίαζαν ξεκάθαρα περιπτώσεις αναδρομικής αμνησ ί α ς... Τέτοιες αποτυχίες παρατηρήθηκαν τόσο σπάνια στους 11 ασθενείς της αντί- στοιχης άλλης ομάδας ώστε να θεωρούνται αμελητέες».

Οι συνέπειες σοβαρής απώλειας μνήμης μπορεί νάναι καταστροφικές, ιδιαίτερα αν κάποιος είναι τόσο διαταραγμένος πού να ζητάει ψυχιατρική βοήθεια. Σ’ ένα πρόσφατο άρθρο στο ΝΕW YORKER, ό Berton Roueche ανιστορεί την περίπτωση μιας γυναίκας πού έκανε μια σειρά 8 ηλεκτροσόκ. Ήταν οικονομολόγος σε μια κρατική υπηρεσία, και μετά τη θεραπεία επιχείρησε να επιστρέψει στη δουλειά της: «’Επέ­στρεψα άπ’ το γραφείο στο σπίτι εκείνη την πρώτη μέρα πανικόβλητη. Δεν ήξερα πού ν’ απευθυνθώ, δεν ήξερα τί να κάνω. Ήμουν τρομοκρατημένη... όλες μου οι αγαπημένες γνώσεις, οτιδήποτε είχα μάθει στον κλάδο μου επί 20 και πάνω χρόνια, είχε εξαφανιστεί. Έχασα το σύνολο των γνώσεων πού αποτελούσαν τις επαγγελματικές μου ικανότητες... έπεσα στο κρεβάτι κι έκλαιγα κι έκλαιγα κι έκλαιγα».

Εξαιτίας αυτού του προβλήματος, της απώλειας της μνήμης, το 1958 οι ερευνητές ανέπτυξαν μια παραλλαγή πού λέγεται «ετερόπλευρο ηλεκτροσόκ». Αυτή ή τεχνική υποτίθεται πώς μειώνει την απώλεια της μνήμης επειδή το σοκ δίνεται στο μη λεκτικό ή δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου. ’Αλλ' αυτό το ημισφαίριο ρυθμίζει σχέσεις με το χώρο και μη ευθύγραμμες λειτουργίες της συνείδησης. Όταν αυτές οι λειτουργίες ελεγχθούν μετά τη θεραπεία, παρουσιάζουν τις συνήθεις βλά­βες. Παρόλο πού ή ετερόπλευρη ηλεκτροσπασμοθεραπεία προϋποθέτει υψηλότερη τάση ρεύματος και μεγαλύτερο αριθμό ηλεκτροσόκ, την έχουν καλωσορίσει στο επάγγελμα σαν μεγάλο επίτευγμα, γιατί ό άρρωστος μετά μασάει λιγότερο τα λόγια του κι έτσι ενοχλεί λιγότερο τις νοσοκόμες και τούς συγγενείς.

ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΣΤΟ ΜΠΟΥΧΕΝΒΑΛΝΤ

Τον παλιό καιρό, ό «κλασικός» τρόπος θεραπείας με σοκ, συχνά προκαλούσε κατάγματα στα κόκαλα εκείνου πού τρανταζόταν από τούς βίαιους σπασμούς. Παρό­λο πού χονδρικά 10% από τούς ασθενείς, πού ανήκουν στην εργατική τάξη, υφίστανται και σήμερα τέτοια ατροποποίητη θεραπεία ηλεκτροσόκ (σ.σ. τα ποσοστά αυτά ισχύουν για τις Η.Π.Α.), οι περισσότεροι τώρα παίρνουν υπνωτικά βαρβιτουρικά, όπως το σοντιουμπεντοθάλ, και άλλα φάρμακα πού προκαλούν μυοχάλαση. 'Ενώ μια ηλεκτρική θύελλα μαίνεται ασυγκράτητη στον εγκέφαλο, τα φάρμακα αυτά κρύβουν τις εξωτερικές της εκδηλώσεις, για να μη βλέπουν οι μάρτυρες το φρικτό θέαμα του σώματος πού συσπάται άγρια.

Αυτές οι «βελτιώσεις» είναι σαν τα λουλούδια πού φυτεύτηκαν στο Μπούχενβαλντ. Συγχρόνως δημιουργούν με τη σειρά τους άλλους κινδύνους, εκτός πού δεν είναι πάντα αποτελεσματικά. Αυτό πού παρα­λύει τούς μυς μπορεί να προκαλέσει παρατεταμένη δυσκολία στην αναπνοή και καρδιακή προσβολή. ’Ακόμα, ή παράλυση μπορεί να εντείνει τη φρίκη της εμπειρίας του αρρώστου. "Ένας πρώην άρρωστος μου είπε: «Δεν μπορείς ν’ αναπνεύσεις, δεν μπορείς να κουνηθείς. Και μετά σού βάζουν εκείνα τα δύο πράγματα στους κροτά­φους. Ακούς το μηχάνημα να μουρμουρίζει, κι αυτό είναι. Βλέπεις μια αστραπή φωτός, κι αυτό είναι».

Ενώ τα βαρβιτουρικά μαλακώνουν αυτό το ταξίδι με την απώλεια της συνείδησης, αυξάνουν επίσης τις πιθανότητες θανάτου από πνιγμό. Παρόλο πού φέρνουν ύπνο, δεν καταργούν τελείως τις αισθήσεις. Μεταξύ πρώην ασθενών πού τούς πήρα συνεν­τεύξεις, πολλοί μπορούσαν ν’ ανακαλέσουν μνήμες περιβάλλοντος. Κάποιος ανέφερε: «Ό πόνος σού διαπερνάει εντελώς το κεφάλι. Το μόνο πού καταλαβαίνεις είναι αυτός ό σαν σεισμός πόνος, πού σού διαπερνά το μυαλό σαν ηλεκτρισμένος λοστός». ’Ενώ τα επιχειρήματα για τούς κινδύνους των ηλεκτροσόκ αυξάνονται, συνεχίζουν να εμφανίζονται μελέτες πού υποστηρίζουν τούς ισχυρισμούς για αποτελεσματικότητα.

Ή μεγάλη πλειοψηφία των μελετών πού προσπαθούν να υποστηρίξουν το ηλεκτροσόκ δεν χρησιμοποιούν ομάδα ελέγχου. Απλώς προϋποθέτουν πώς ή ηλεκτροσπασμοθεραπεία είναι αποτελεσματική, και μετά προχωρούν σε λεπτομέ­ρειες και συγκρίνουν διάφορες μεθόδους: στον ένα κρόταφο ή και στους δύο είναι καλύτερα, στάνταρ σοκ ή υπερσύντομο, σοκ με ...φώς ή ηλεκτρικό, ή με φάρμακα πριν, σοκ με ή χωρίς μουσική...

ΡΙΧΝΟΝΤΑΣ ΑΡΡΩΣΤΟΥΣ ΑΠΟ ΨΗΛΑ ΜΕ ΤΟ ΚΕΦΑΛΙ

Παρ’ όλες αυτές τις μελέτες, ή αποτελεσματικότητα των ηλεκτροσόκ παραμένει αναπόδεικτη, και δεν μπορεί ν’ αποδειχθεί, γιατί ελεγχόμενη μελέτη είναι αδύνατη. Μια και τα καταστροφικά αποτελέσματα των ηλεκτροσόκ είναι τόσο μεγάλα, είναι αδύνατο να διενεργηθεί μια μελέτη διπλής τυφλής μεθόδου στην οποία οι εκτιμητές δεν θα μπορούσαν να ξέρουν ποιοί ασθενείς θάχαν κάνει ηλεκροσπα- σμοθεραπεία. Ό μόνος τρόπος πού θα μπορούσε να δημιουργήσει ανάλογη κατάστα­ση σύγχυσης, αμνησίας και έλλειψης προσανατολισμού σε μια άλλη ομάδα ανθρώπων, θάταν να τούς πετάγανε από ψηλά με το κεφάλι κάτω.

Τα περίλαμπρα επιχειρήματα επιτυχίας της ηλεκτροσπασμοθεραπείας ακολούθη- σαν το κυκλικό μοτίβο των περισσοτέρων ψυχοθεραπευτικών μεθόδων της μόδας. Ό ανακαλύψας τη θεραπεία καυχάται πώς έχει τα καλύτερα αποτελέσματα για τις ευρύτερες ενδείξεις. Μια και δεν υπάρχουν μελέτες διπλής τυφλής μεθόδου για την αποτελεσματικότητα της ηλεκτροσπασμοθεραπείας, οι διεκδικήσεις επιτυχίας αντανακλούν τ’ αποτελέσματα της μεθόδου στα μυαλά των ερευνητών μάλλον παρά των ασθενών. Αυτή ή αντιστροφή της πραγματικότητας μπορεί ίσως να εξηγήσει την πρόσφατη εμπειρία ενός βρετανικού «νοσοκομείου» στο όποιο ένα μηχάνημα ηλεκτροσόκ χρησιμοποιούνταν «επιτυχώς» επί δύο χρόνια για «θεραπείες», ώσπου κά­ποιος ανακάλυψε ότι δεν ήταν καν συνδεδεμένο (!!!).

Πολλοί ψυχίατροι σήμερα συμφωνούν ότι ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ πολύ λίγο συντελεί στη θεραπεία της σχιζοφρένειας, επιμένουν όμως οτι βοηθάει στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης. Αυτή ή διάκριση λέει λιγότερα για την αποτελεσματικότητα των ηλεκτροσόκ και περισσότερα για τις ετικέτες «καταθλιπτικός» και «σχιζοφρε­νής». Ένα άτομο σε κατάθλιψη ζητά συχνά απαντήσεις από άλλους, ενώ ένας «σχιζο­φρενής» συχνά δεν ξέρει οτι υπάρχει πρόβλημα... Οι μόνοι ασθενείς πού έχω συναντήσει και ήταν ευγνώμονες για θεραπεία με ηλεκτροσόκ, ήταν αυτοί πού τη ζήτησαν και πίστευαν πώς θα τούς βοηθούσε. Ή μαγεία λειτούργησε. 'Απομάκρυνε το μυαλό τους άπ’ το πρόβλημα. ΤΟ ΙΔΙΟ ΘΑ ΕΚΑΝΕ ΚΙ ΕΝΑ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΙΚΟ ΔΥΣΤΥΧΗΜΑ! Παθητικά, εκείνοι πού ψάχνουν στιγ­μιαία λησμονιά στην αμνησία της ηλεκτροσπασμοθεραπείας, τείνουν να επιστρέφουν για μια καινούρια σειρά.

Αυτό  στην πιάτσα λέγεται «υψηλός βαθμός υποτροπή ς». ’Εγώ το ονομάζω κακή συνήθεια, έναν αυτοκαταστροφικό τρόπο ν’ αντιμετωπίζει κανείς ανθρώπινα προβλήματα. Ένα τελευταίο επιχείρημα υπέρ των ηλεκτροσόκ είναι ότι προλαμβάνει την αυτοκτονία σε σοβαρές καταθλίψεις, κάνοντας τον άνθρωπο να αφήσει το σχέδιό του να σκοτωθεί. Δεν υπάρχουν όμως στατιστικές για να τ’ αποδείξουν. Προσωπικά πιστεύω πώς ή ηλεκτροσπασμοθεραπεία έχει προκαλέσει τουλάχιστον τόσες αυτοκτονίες όσες έχει προλάβει. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι τού ΕΡΝΕΣΤ ΧΕΜΙΝΓΟΥΑΙΗ.

ΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΣΟΚ ΤΟΥ ΧΕΜΙΝΓΟΥΑΙΗ

Το Δεκέμβρη τού 1960, έκαναν στον Ε. Χεμινγουαίη ηλεκτροσόκ στην κλινική Μάγιο, στο Ρότσεστερ της Μινεσότα. Τρεις μήνες αργότερα, επέστρεψε γι’ άλλη μια σειρά. Ό φίλος του και βιογράφος του Α.Ε. Hotchner τον περιγράφει εκείνη την εποχή:

«Ό Έρνεστ ήταν ακόμη πιο έξαλλος με τη δεύτερη σειρά σοκ απ’ oτι με την πρώτη, εκφράζοντας ακόμη πικρότερα παράπονα για το πώς ή μνήμη του είχε γίνει σμπαράλια και για το πώς είχε καταστραφεί σαν συγγραφέας». Ό Χότσνερ επαναλαμβάνει τα λόγια τού Χεμινγουαίη: «Δεν έχουν ιδέα, αυτοί οι γιατροί των σοκ, για συγγραφείς, και πράγματα όπως οι τύψεις και ή συντριβή, και τη σχέση πού έχουν αυτά με τούς συγγραφείς. Τί νόημα έχει το να μου καταστρέψουν το κεφάλι και να μου σβήσουν τη μνήμη -πού είναι το κεφάλαιό μου,- και να μ’ αφήσουν χωρίς επάγγελμα; Ήταν μια λαμπρή θεραπεία, αλλά χάσαμε τον ασθενή!» Ένα μήνα μετά τη δεύτερη σειρά σοκ, ό Έρνεστ Χεμινγουαίη αυτοκτόνησε. (Ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ υποτίθεται πώς προλαμβάνει την αυτοκτονία.)

Αναπόφευκτα, κάθε συζήτηση με υποστηρικτές των ηλεκτροσόκ καταλήγει σε επιχειρήματα οπως: «Καλά, γιατρέ, τί θα κάνατε εσείς μ’ έναν καταθλιπτικό πού κινδυνεύει ν’ αυτοκτονήσει; Τί θα κάνατε εσείς μ’ έναν δύσκολο σχιζοφρενή; ΠΡΩΤΑ ΑΠ’ ΟΛΑ ΔΕΝ ΘΑ ΕΒΑΖΑ ΤΑΜΠΕΛΕΣ ΣΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ. Δεύτερον, ΔΕΝ ΘΑ ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΒΛΑΒΕΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥΣ. Όταν ένας ψυχία­τρος λέει: «Μα τί άλλο μπορούμε να κάνουμε;», εννοεί πώς είναι ειλικρινής και απελπισμένος. (Έχω μάθει να μη διερωτώμαι για την ειλικρίνεια των ανθρώπων.) Αλλά οι ΑΠΕΛΠΙΣΜΕΝΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΙ. Πρέπει να βάλουμε όρια στο πού μπορεί να φθάσει κανείς για να ελέγξει τή συμπεριφορά. Σήμερα αυτοί πού εφαρμόζουν θεραπεία με ηλεκτροσόκ... επεμβαίνουν στον εγκέφαλο του εύπιστου, του δυστυχισμένου, του αδύναμου. Αν οι «ψυχωσικοί» μπορούσαν να κερδίσουν δίκες, αυτοί οι ψυχίατροι πιθανότατα δεν θάχαν δουλειά. Αλλά, όπως έχει πει ό Τόμας Σάζ: «Βάζοντας την ετικέτα ψυχωσικός σε κάποιον είναι σαν να κρεμάμε μια ταμπέ­λα γύρω στο λαιμό του πού λέει «σκουπίδια για πέταμα».

«Έως ότου οι «ασθενείς», άλλοι πολίτες και κυβερνητικοί οργανισμοί κινηθούν για να τούς σταματήσουν, αυτοί οι ψυχίατροι θα εξακολουθήσουν να αφαιρούν από τούς ανθρώπους το μυαλό τους και να προσπαθούν να δικαιολογηθούν εξορκίζοντας αναπόδεικτες «άσθένειες». Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε πώς ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ δεν είναι θεραπεία άλλα μια κρίση, πού την προκαλούν οί ψυχίατροι. Είναι καιρός να γιατρέψουμε αυτή την αρρώστια αφοπλίζοντας τους. Οι ψυχίατροι πρέπει να υποχρεώνονται να πληροφο­ρούν τούς ασθενείς ότι τα ηλεκτροσόκ μπορούν να προκαλέσουν καταστροφές στον εγκέφαλο και σοβαρή απώλεια μνήμης μόνιμης μορφής. Πιστεύω πώς αν υπήρχε ελεύθερη εκλογή και σχετική πληροφόρηση, οι περισσό­τεροι άνθρωποι θα διάλεγαν τη διατήρηση της μνήμης τους και των νευρώνων τους από τις αναπόδεικτες ωφέλειες της «θεραπείας».

Όπως λέει και ό δρ. Τόμας Σάζ, καθηγητής της ψυχιατρικής:

«Αν με ρωτούσε κάποιος για τα ηλεκτροσόκ, θα τόνιζα ότι οι νευρολόγοι κάνουν  ότι είναι δυνατό προσπαθώντας να προλάβουν κρίσεις στους επιληπτικούς, γιατί κάθε φορά πού κάποιος παθαίνει μεγάλη κρίση, ό εγκέφαλος του/της καταστρέφεται μερικά. Παρ’ ολα αυτά, οι ψυχίατροι Ισχυρίζονται πώς το να προκαλέσεις σε κάποιον κρίση είναι μια μορφή θεραπείας».

Στην ερώτηση γιατί το ηλεκτροσόκ χρησιμοποιείται τόσο συχνά, άπαντα ό Αnthony Clare στο βιβλίο του «Ή ψυχιατρική σε διχόνοια». Λέει: «Είναι πιο εύκολο να δώσεις μια σειρά σοκ από το να ανιχνεύσεις τις κοινωνικές και προσωπικές συνθήκες ενός ασθενούς».

(Μετάφραση Η.Φ.Α.)

Τα ηλεκτροσόκ στην Ελλάδα αποτελούν, μαζί με τις τεράστιες δόσεις ψυχοφαρμάκων, στάνταρ πρακτική «θεραπείας» για όσους συμπολί­τες μας έχουν την ατυχία να μπουν σε ψυχιατρικές κλινικές (Ιδιωτικές) ή ψυχιατρεία (δημόσια). Συνήθως δεν ζητείται (ούτε γι' αυτό ούτε και για τίποτε άλλο) ή συγκατάθεση του ίδιου του «ψυχασθενούς». Αρκεί ή συγκατάθεση του «κηδεμόνα» του (τού συγγενούς πού ασχολήθηκε με, ή ενέκρινε τον εγκλεισμό). Οι συγγενείς, συχνά πιο ξετρελαμένοι από τούς Ίδιους τούς «ασθενείς», υπακούουν συνήθως τυφλά στα ιατρι­κά κελεύσματα, από πλήρη άγνοια και σύγχυση.

Ή ανακάλυψη της λοβοτομής

του Εgas Moniz

Ό Αntonio Caetano Abreum Freire Egas Moniz (1874 - 1955), Πορτογάλος νευρολόγος και νευροχειρουργός, εισήγαγε στα 1935 στην ψυχιατρική την προμετωπιαία λοβοτομή, και στα 1949 πήρε γι αυτό το βραβείο Νόμπελ της φυσιολογίας και ιατρικής !. Άπ' όσο γνωρίζουμε, ή μέθοδος αυτή είναι και ή μοναδική ιατρική θεραπεία πού έχει καταδικαστεί επίσημα από το Βατικανό και έχει απαγορευτεί στην ΕΣΣΔ. Τα αποσπάσματα πού ακολουθιών είναι από το έργο του ίδιου του Μονίζ. Είναι αξιοσημείωτο το ότι ούτε καν αναφέρει αν οι «ασθενείς» στους όποιους έκανε λοβοτομή είχαν εκούσια ή ακούσια εισαχτεί στο νοσοκομείο, ή αν οι ίδιοι ή κάποιος άλλος είχαν ρωτηθεί ή χορηγήσει την άδεια για τις επεμβάσεις.

« Δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιας ξαφνικής έμπνευσης ή εκτέλεση της πρώτης μου χειρουργι­κής επέμβασης, πού ονόμασα «προμετωπιαία λευκοτομή»... Όντας άριστος γνώστης των αρχών του Ramon y Cajal και βασιζόμενος στη θεωρία της συνδέσεως των νευρικών κυττάρων, πολύ συχνά είχα αναρωτηθεί για την αιτιολογία της φυσιολογικής και παθολογικής ψυχικής δραστη­ριότητας και της εξάρτησης της από την δραστηριότητα των νευρώνων. Τα ερεθίσματα περνούν μέσω των νευρώνων στα Ινίδια. Στις συνάψεις παράγονται οι μετατροπές πού ενεργούν σε πολλά άλλα κύτταρα. Όλα αυτά μου ήρθαν στη σκέψη όταν είχα αφιερωθεί σε μονήρη περισυλλογή.

Στην εγκεφαλική δραστηριότητα της κανονικής ψυχικής ζωής πρόσθεσα τις διαταραχές πού κάνουν την εμφάνιση τους στις περισσότερες ψυχώσεις και οι όποιες δεν είχαν μέχρι τότε ανατομοπαθολογική  εξήγηση. Ιδιαίτερα, μ’ εντυπωσίασε το γεγονός ότι ή ψυχική ζωή ορισμένων παραφρόνων περιορίζεται - και  ιδιαίτερα είχα στο μυαλό μου τούς ψυχαναγκαστικούς και μελαγχολικούς ασθενείς - σ’ ένα μικρό κύκλο Ιδεών πού εκτοπίζουν όλες τις άλλες και κυκλοφορούν συνεχώς στον πάσχοντα εγκέφαλο αυτών των ατόμων, και προσπάθησα να βρω μια εξήγηση τού γεγονότος αυτού.

Τα νευρικά ερείσματα έρχονται από παντού: από τον εξωτερικό κόσμο διά μέσου των τελικών απολήξεων των νεύρων, από τη χημική αντίδραση πού επιτελείται ανάμεσα στο νευρικό ιστό: από ερεθίσματα ποικίλης προέλευσης, και συνήθως προέρχονται απ’ την κυτταρική ζωή των ενδοκρανιακών νευρωνικών συμπλεγμάτων. Τα ερεθίσματα αυτά παράγουν ρεύματα πού διατρέχουν με μεγάλη ταχύτητα αφ' ενός μεν τούς νευρικούς αγωγούς, ανερχόμενα στον εγκέφαλο από τα περιφερικά νεύρα και το Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα, και αφ’ ετέρου τις ίνες πού ενώνουν τις διάφορες περιοχές τού εγκεφάλου. Αρχίζοντας μ’ αυτά τα ανατομικά δεδομένα έφτασα στο συμπέρασμα ότι οι συνάψεις πού βρίσκονται σε δισεκατομμύρια κύτταρα είναι το οργανικό υπόστρωμα τής σκέψης.

Ή φυσιολογική ψυχική ζωή εξαρτάται από την καλή λειτουργία των συνάψεων και οι ψυχικές διαταραχές εμφανίζονται σαν αποτέλεσμα συνοπτικών βλαβών. Όλοι αυτοί οι συλλογισμοί με οδήγησαν στο ακόλουθο συμπέρασμα. Είναι απαραίτητο ν’ αλλάξουν αυτές οι συνοπτικές ρυθμίσεις και ν’ αλλάξουν οι δίοδοι πού επιλέγουν τα ερεθίσματα καθώς περνάνε συνεχώς, έτσι ώστε να ρυθμιστούν οι ανάλογες ιδέες και να ωθηθεί ή σκέψη σε διαφορετικά κανάλια. Γι αυτούς τούς λόγους μετά από ώριμη σκέψη πλέον των δύο ετών αποφάσισα να αποκόψω τις συνδετικές ίνες των νευρώνων εν δράσει. Όντας πεπεισμένος για τη σπουδαιότητα των προμετωπιαίων λοβών για την ψυχική ζωή, διάλεξα την περιοχή αυτή για να το επιχειρήσω και φαίνεται ότι επέλεξα την κατάλληλη στιγμή. Απορρυθμίζοντας τις υπάρχουσες ρυθμίσεις και βάζοντας σε κίνηση άλλες ινοσυναπτικές ομάδες ήλπιζα ότι θα κατόρθωνα να μεταμορφώσω τις ψυχικές αντιδράσεις και με τον τρόπο αυτό ν' ανακουφίσω τον ασθενή.

"Έχοντας σαν σκοπό μου να καταργήσω ένα μεγάλο αριθμό συνδέσεων, προτίμησα να προσβάλω μαζικά τις ίνες πού συνδέουν τα κύτταρα του προσθίου τμήματος και των δύο μετωπιαίων λοβών ελπίζοντας σε θετικά αποτελέσματα. Ή μέθοδος της καταστροφής πού εφαρμόστηκε στην αρχή ήταν ενέσεις αλκοόλης πού ακολουθήθηκαν από τομές με τον λευκοτόμο, όργανο πού σχεδιάσαμε για το σκοπό αυτό. Επειδή ή λευκή ουσία του εγκεφάλου είχε περιορισμένη κυκλοφορία, ή επέμβαση θα ήταν ακίνδυνη. Όλα ετοιμάστηκαν με τη μεγαλύτερη προσοχή έτσι ώστε να προστατευθεί ή ζωή τού ασθενή.

"Ας μου επιτραπεί να πάρω το θάρρος ν’ αντιγράψω ένα μικρό απόσπασμα απ’ το βιβλίο μου «Πειραματικές Επεμβάσεις», πού αποτελεί μια αποφασιστική καμπή στο έργο μου.

«Την παραμονή της πρώτης μου προσπάθειας και παρόλη τη δικαιολογημένη μου αγωνία τις στιγμές εκείνες όλοι μου οι φόβοι απομακρύνθηκαν με την ελπίδα της επίτευξης ευνοϊκών αποτελεσμάτων. 'Εάν μπορούσαμε να καταστείλουμε ορισμένες συμπτωματικές περιπλοκές ψυχικής φύσης καταστρέφοντας τις ομάδες πού συνδέουν τα κύτταρα, θα μπορούσαμε ν’ αποδείξουμε οριστικά ότι οι ψυχικές λειτουργίες συνδέονται στενά με τις περιοχές του εγκεφάλου πού συνεισφέρουν στην ανάπτυξη τους. Αυτό θα ήταν ένα σπουδαίο βήμα μπροστά σαν βασικό γεγονός στη μελέτη των ψυχικών λειτουργιών σε οργανική βάση.» Και το απόσπασμα τελείωνε ως έξης:

«Είμαστε βέβαιοι ότι τα πειράματα αυτά θα προκαλέσουν έντονες διαμάχες στον ιατρικό, ψυχιατρικό, ψυχολογικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό και σε άλλους τομείς. Το αναμένουμε αλλά με την ελπίδα ταυτόχρονα ότι ή διαμάχη αυτή θα προωθήσει την πρόοδο της επιστήμης και πάνω απ’ όλα το συμφέρον των ψυχικά αρρώστων». Αρχίσαμε να δουλεύουμε με τον πολύτιμο συνεργάτη μου, τον καθηγητή Almeida Lima , στον όποιο οφείλουμε ένα μεγάλο μέρος των πρωτοποριακών εργασιών. Οι πρώτες ενέσεις αλκοόλης στη λευκή ουσία τού προμετωπιαίου λοβού έγιναν στις 12 Νοεμβρίου 1935, και ή πρώτη επέμβαση με τον λευκοτόμο στις 12 Δεκεμβρίου του ιδίου έτους. Αποκομίσαμε θεραπείες και βελτιώσεις αλλά όχι αποτυχίες πού να μάς κάνουν να οπισθοχωρήσουμε».

Προσθήκη (μη δημοσιευμένη στο  περιοδικό)

Λοβοτομή: μια παράλογη επέμβαση στον εγκέφαλο

Η λοβοτομή ήταν μια χειρουργική επέμβαση που εφαρμόστηκε στο παρελθόν, με την οποία ο χειρουργός απέκοπτε ή κατέστρεφε... συγκεκριμένα τμήματα του εγκεφάλου, με στόχο την απενεργοποίηση σημαντικών εγκεφαλικών λειτουργιών για την αντιμετώπιση διανοητικών διαταραχών, ψυχικών παθήσεων, ή ισχυρού πόνου.

Η αρχική ανακάλυψη

Η ιδέα της λοβοτομής ανήκει στον Γερμανό γιατρό Γκόλτζ, ο οποίος το 1890 παρατήρησε ότι τα άγρια  σκυλιά ηρεμούσαν, όταν τους αφαιρούνταν τμήματα από το μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου τους. Η λοβοτομή σε ανθρώπους εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 1935 σε ασθενείς ψυχιατρείου από τον Πορτογάλο νευροχειρουργό Έγκας Μόνιτζ. Το όργανο μάλιστα που χρησιμοποίησε για την εκτομή των εγκεφαλικών κέντρων, με τοπική αναισθησία και μετά από πολλαπλές ακτινογραφίες, το ονόμασε ΄΄λευκοτόμο΄΄, από τις ελληνικές λέξεις ΄΄λευκό΄΄ (το χρώμα της εγκεφαλικής ουσίας) και ΄΄τομή΄΄. Η εφεύρεση αυτή, μάλιστα, του χάρισε το Βραβείο Νόμπελ Ιατρικής το 1949, αφού κατάφερε να παραπλανήσει την επιτροπή κρίσης των βραβείων με έντεχνη παραποίηση και παρουσίαση των  αποτελεσμάτων, σε διάφορες δημοσιευμένες επιστημονικές εργασίες. Τα χρόνια, όμως, που ακολούθησαν η τεχνική αυτή επικρίθηκε σφοδρά από την επιστημονική κοινότητα, αφού αποδείχθηκε ότι οι συνέπειές της ήταν πολύ συχνά απρόβλεπτες και καταστροφικές.

Ο μετωπιαίος λοβός

Ο εγκέφαλος αποτελεί το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος. Βρίσκεται εντός του εγκεφαλικού κρανίου και περιβάλλεται από τρεις προστατευτικούς υμένες, τις μήνιγγες. Αποτελείται από δύο ημισφαίρια τα οποία χωρίζονται σε πέντε λοβούς: το μετωπιαίο, το   βρεγματικό, τον ινιακό, το βρεγματικό και τη νήσο του Reil.

Ο μετωπιαίος λοβός ελέγχει την κρίση και τη συνείδηση που έχουμε για τις πράξεις μας, την κίνηση και την αλληλουχία των κινήσεων, τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις, τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε, καθώς και τη κατανόηση του νοήματος των λέξεων και των προτάσεων. Αφαίρεση ή καταστροφή του μετωπιαίου λοβού μπορεί να προκαλέσει απώλεια της κίνησης διαφόρων μερών του σώματος, αδυναμία σχεδιασμού οποιασδήποτε δραστηριότητας, εμφάνιση έμμονων ιδεών, αλλαγές στην διάθεση, δυσκολία στην επίλυση προβλημάτων, ανικανότητα γλωσσικής έκφρασης, διαταραχές της προσωπικότητας, αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών, απάθεια και αμέλεια για την προσωπική εμφάνιση και υγιεινή, καθώς και αντικοινωνική συμπεριφορά.

Οι καταστροφικές παρενέργειες

Ο Μόνιτζ παρατήρησε ότι τα συμπτώματα σοβαρών νευρολογικών ασθενειών, όπως η σχιζοφρένεια, εξαφανίζονταν άμεσα σε ανθρώπους στους οποίους είχε γίνει λοβοτομή. Υποτίμησε, όμως, το γεγονός ότι οι βλάβες που προκαλούνταν στον εγκέφαλο από την συγκεκριμένη επέμβαση ήταν πολύ μεγαλύτερες από τα οφέλη. Μετά τη θεραπεία οι περισσότεροι ασθενείς έχαναν κάθε επαφή με την πραγματικότητα και τα συναισθήματα και γίνονταν ΄΄φυτά΄΄.

Παρ’ όλα τα σοβαρά προβλήματα που προκαλούσε, η λοβοτομή έκανε θραύση για μερικές δεκαετίες και εφαρμόστηκε ευρέως μέχρι τη δεκαετία του ’70 σε χιλιάδες ανθρώπους που υπέφεραν από παθήσεις ψυχιατρικής φύσεως, καθώς και σε υπερδραστήρια παιδιά, πόρνες, αστέγους και εγκληματίες που θεωρούνταν επικίνδυνοι ή άτομα που έπασχαν από έντονο χρόνιο πόνο. Μόνο τη χρονιά του 1951 καταγράφηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες περισσότερες από 20.000 λοβοτομές.

Ο έτερος ΄΄πρωτοπόρος΄΄
Ένας από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές της λοβοτομής στις ΗΠΑ ήταν και ο περιβόητος γιατρός Oυόλτερ Φρίμαν, που ισχυριζόταν ότι μπορεί να θεραπεύσει κάθε ψυχική διαταραχή ή χρόνιο πόνο. Ο ΄΄μάγος-γιατρός΄΄ αυτός τη δεκαετία του 1950 περιδιάβαινε στη χώρα, με ένα αυτοκίνητο βαν που μετέφερε τον εξοπλισμό του, για να κάνει χιλιάδες λοβοτομές με μια γρήγορη τεχνική δικής του επινόησης. Χρησιμοποιούσε μια μικρή μύτη τρυπανιού με την οποία διείσδυε από το αφτί στο κρανίο. Αφού έφτανε στον μετωπιαίο λοβό, κατέστρεφε οριστικά τα επίμαχα νεύρα χτυπώντας απότομα το τρυπάνι με ένα μικρό σφυρί.  Ο Φρίμαν έκανε λοβοτομές σε νοσοκομεία, ιατρεία, ακόμη και δωμάτια ξενοδοχείου σε αμέτρητους ανθρώπους, από ψυχοπαθείς και άτακτα παιδιά, μέχρι και νοικοκυρές που οι σύζυγοί τους έκριναν ότι δεν εκτελούσαν με ζήλο τις καθημερινές δουλειές του σπιτιού. Τελικά ο νευροχειρουργός αυτός, στο τέλος της καριέρας του και αφού είχε μετατρέψει σε ΄΄φυτά΄΄ εκατοντάδες ανθρώπους, έχασε την ιατρική του άδεια μετά από το θάνατο ενός ατίθασου ψυχιατρικού ασθενούς, στον οποίο επιχείρησε λοβοτομή για τρίτη φορά!

Η τεχνική

Η λοβοτομή γινόταν με διάφορους τρόπους και αποσκοπούσε στη δημιουργία οπών στο κρανίο, μέσω των οποίων ο χειρουργός είχε πρόσβαση στο εσωτερικό του και συγκεκριμένα στο μετωπιαίο λοβό. Τα κύρια σημεία διείσδυσης στο κρανίο ήταν το πάνω μέρους του βολβού των ματιών, μέσα από την κοιλότητα του αυτιού ή απευθείας από το πάνω μέρος του κρανίου. Μέσα από τις οπές που γίνονταν, το άτομο που έκανε την επέμβαση, με τη χρήση ειδικών εργαλείων (νυστεριών ή μακριών ακίδων), είτε κατέστρεφε, είτε απέκοπτε τα τμήματα (΄΄πυρήνες΄΄) του εγκεφαλικού φλοιού τα οποία πίστευε ότι ευθύνονται για τα δεινά που κατέτρεχαν τον δύσμοιρο ασθενή.

Από τις παραπάνω τεχνικές που εφαρμόστηκαν, η είσοδος επιμήκους, λεπτού και κοφτερού εργαλείου  πάνω από την κόγχη του ματιού ήταν παντελώς τυφλή και απάνθρωπη, αφού μετά την προσέγγιση του εργαλείου στο εσωτερικό του φλοιού, το χτύπημά του με ένα σφυρί κατέστρεφε ανεξέλεγκτα όποια κέντρα του εγκεφάλου συναντούσε στην πορεία του.
Εκτός, πάντως, από τις βασικές μορφές λοβοτομής που αναφέρθηκαν παραπάνω, οι τεχνικές που εφαρμόστηκαν στο πέρασμα των χρόνων ήταν δεκάδες και περιορίζονταν μόνο από τη φαντασία των χειρουργών.

Μια παλιά ιστορία…

Ο γνωστότερος άνθρωπος που υποβλήθηκε σε λοβοτομή στην Αμερική, ήταν η Ρόζμαρι Κένεντι, αδελφή των πολιτικών Τζων, Έντουαρτ και Ρόμπερτ Κέννεντυ, την οποία οδήγησε ο πατέρας της στους γιατρούς, επειδή εμφάνιζε, όπως υποστήριζε, μειωμένο για τη νεανική ηλικία της ενδιαφέρον για το ανδρικό φύλο. Τα αδέλφια της, που έγιναν ακόμη και Πρόεδροι της Αμερικής, ποτέ δεν έμαθαν για την επέμβαση, ενώ η Ρόζμαρι έζησε όλη τη ζωή και πέθανε σε ψυχιατρικό ίδρυμα του Ουισκόνσιν. Η αδελφή της, Γιούνις Κέννεντυ Σρίβερ, η μόνη που γνώριζε την αλήθεια, για να την τιμήσει, πρωτοστάτησε στην ίδρυση των Special Olympics, των Ολυμπιακών Αγώνων για άτομα με ειδικές ανάγκες.

Μια μαύρη σελίδα

Παρά το γεγονός ότι ήταν από πολύ παλιά γνωστό ότι οι τεχνικές της λοβοτομής, που υπάγονταν στην ευρύτερη κατηγορία της ΄΄ψυχοχειρουργικής΄΄, δεν είχαν σαφές θεραπευτικό αποτέλεσμα, οι εγχειρήσεις συνεχίστηκαν ανεμπόδιστα από τη δεκαετία του ΄30 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ΄70, με την ανοχή των εκάστοτε κυβερνήσεων και της επίσημης ιατρικής κοινότητας. Τα άτομα που υπέστησαν τη λοβοτομή, στο συντριπτικό τους ποσοστό, έμεναν βαριά ψυχικά, ή και σωματικά, ανάπηρα και οι οικογένειές τους δεν μπορούσαν και δεν γνώριζαν πώς να αντιμετωπίσουν τις ειδικές τους ανάγκες. Στις μέρες μας η λοβοτομή, στις αναπτυγμένες τουλάχιστον χώρες, έχει πρακτικά εκλείψει, ενώ το μόνο που έχει απομείνει είναι η έκφραση ότι κάποιος είναι ΄΄λοβοτομημένος΄΄, εννοώντας ότι είναι δυσπροσαρμοστικός, διανοητικά καθυστερημένος ή γενικότερα μη λογικά ή ελεύθερα σκεπτόμενος.
Οι παράλογες τεχνικές της λοβοτομής, που εφαρμόστηκαν σχεδόν για μισό αιώνα σε διάφορες, ακόμη και ΄΄πολιτισμένες΄΄, χώρες του κόσμου (Ηνωμένες Πολιτείες, Ρωσία, Αγγλία, Ιαπωνία, Γερμανία, Δανια , κ.α. και λίγο στην Ελλάδα), έγραψαν μια ακόμη μαύρη σελίδα στην ιστορία της παγκόσμιας ιατρικής. Απέδειξαν, έτσι, ότι οι άνθρωποι, τυφλωμένοι από τη μισαλλοδοξία και τον καθημερινό ρατσισμό, δεν δίσταζαν, σε όλες τις εποχές και με ποικίλους τρόπους, να πετούν στα σκουπίδια τις ψυχές και τα σώματα όσων έφερναν εμπόδια στην ΄΄ομαλή΄΄ και ΄΄φυσιολογική΄΄ λειτουργία των οργανωμένων μικρών ή μεγάλων κοινωνιών τους…

Agostino Pirella, «Χαριστικοί φόνοι» και ναζιστική γενοκτονία. Η ευθύνη των ψυχιάτρων. Μετάφραση: Θ. Μεγαλοοικονόμου

από christostsantis.com

(Δημοσιεύτηκε στην τριμηνιαία περιοδική έκδοση της επιστημονικής ένωσης του ΨΝΑ «Τετράδια Ψυχιατρικής» Σεπτέμβρης 1994, τεύχος Νο 47).

Στο πλαίσιο μιας ιστορίας της ψυχιατρικής θεωρούμενης, όχι πλέον σαν στερεότυπης ιστορίας των ψυχιάτρων-ηρώων αλλά, σαν ιστορίας της πειθαρχικής εξουσίας πάνω στην κοινωνική παρέκκλιση και πάνω στην τρέλλα, γίνεται αναφορά στην ευθύνη των ψυχιάτρων για τη δολοφονία 200.000 αναπήρων και ψυχιατρικών ασθενών στη Γερμανία και στις κατεχόμενες ζώνες ανάμεσα στο 1939 και 1945.

Αυτή η γενοκτονία, που διαπράχθηκε με επιστημονική ακρίβεια, είχε σαν έδαφος που την εξέθρεψε τη συζήτηση της δεκαετίας του ’20 για τους «χαριστικούς φόνους» και τη ρατσιστική εκστρατεία ενάντια σε κάθε μορφή «εκφυλισμού της φυλής», που διεξήχθη και από ψυχιάτρους πολύ γνωστούς όπως ο Λεονάρντο Μπιάνκι.

Η παρέμβασή μου θέλει να είναι η έκθεση ενός ψυχιάτρου που συμμετείχε, από τη δεκαετία του ’50, στις εμπειρίες του μετασχηματισμού και του ξεπεράσματος των ψυχιατρικών νοσοκομείων στο βαθμό που είναι χώροι απομόνωσης, καταπίεσης και θανάτου. Μας έχουν συνοδεύσει σε αυτό το δύσκολο δρόμο, ψυχίατροι όπως ο εξαιρετικός φίλος Φράνκο Μπαζάλια και συνοδοιπόροι, όπως ο Μισέλ Φουκώ και ο Ρόμπερτ Καστέλ, που μ’ ένα λαμπρό τρόπο ξανάγραψαν την ιστορία της ψυχιατρικής σαν ιστορία της κρατικής τάξης, της λογικής του εγκλεισμού και της πειθαρχικής εξουσίας πάνω στη συμπεριφορά που κρίνεται «παρεκκλίνουσα».

Η ιστορία της ψυχιατρικής, από τη γέννησή της στην αστική κοινωνία στο τέλος του περασμένου αιώνα μέχρι σήμερα, ξαναγράφτηκε όχι πια σαν τυποποιημένη ιστορία των ψυχιάτρων ηρώων, σαν ιστορία των διευθυντών των ψυχιατρικών ασύλων αλλά σαν πολύ πιο πολύπλοκη ιστορία των ψυχιατρικών ιδρυμάτων, ως οργάνων προσαρμοσμένων στη λειτουργία των κοινωνικοοικονομικών ισορροπιών της περιόδου. Ιδιαίτερα ο Φράνκο Μπαζάλια ανέφερε πολλές φορές την άμεση σχέση ανάμεσα στην πλήρη απασχόληση και το κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων.

Ωστόσο η πολυπλοκότητα του ζητήματος δεν επιτρέπει οικονομιστικές απλοποιήσεις. Όπως έχει διαπιστωθεί, διακυβεύονται επίσης τα μεγάλα ζητήματα της κανονικότητας και της πολιτιστικής της σχετικότητας, η σχέση της με το ζήτημα των εξουσιών, η συμβολική σημασία της τρέλλας και του παραληρήματος, σαν αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξης και των κυρίαρχων αξιών (ή αντίθετα σαν γκροτέσκα μίμηση της κυριαρχίας), η λειτουργία της ψυχιατρικής σαν χώρου εξάσκησης των οργανικών επαγγελματιών της κυρίαρχης τάξης και ούτω καθεξής…

Διαβάζουμε στη χαρακτηριστική αφίσα του 1938 :
«60.000 μάρκα είναι το ποσό που κοστίζει στην λαϊκή κοινότητα, στη διάρκεια της ζωής του , αυτό το άτομο που πάσχει από κληρονομική μειονεξία. Αγαπητέ συμπολίτη αυτά είναι και δικά σου χρήματα.

…Πέρα από τη σχέση, που έχει διερευνηθεί ιστορικά, ανάμεσα στη ψυχιατρική και τις κοινωνικοοικονομικές ισορροπίες, ανάμεσα στα ψυχιατρικά ιδρύματα και την εξουσία την οργανωμένη μέσα στις πολιτικές επιλογές, τέλος ανάμεσα στους ψυχιάτρους και σ’ αυτό που ο μακαρίτης ο Φουκώ ονόμασε «Gouvernementialite» (δεν ξέρω αν πρόκειται για ένα νεολογισμό) μπορούν ξανά να εμφανιστούν και να ερμηνευτούν, σύμφωνα με μία λογική διαφορετική από τη συνήθη, ολόκληρα συμβάντα, μερικές φορές τρομερά, που βρίσκονται πίσω μας μέσα στην ιστορία αλλά επίσης και γύρω μας, μέσα στην καθημερινή μας ζωή.

Αυτό ισχύει για την τρομερή νύχτα ανάμεσα στο 1939 και στο 1945(που τώρα πια είναι αρκούντως ντοκουμενταρισμένη στη γερμανική γλώσσα, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό στην Ιταλική και ίσως στη Γαλλική) όταν εξολοθρεύτηκαν πάνω από 200.000 ψυχικά ασθενείς και ανάπηροι, που δολοφονήθηκαν με «επιστημονική» ακρίβεια, με την ενεργό συμμετοχή των ψυχιάτρων, αληθινών και κατάλληλων «ειδικών της δολοφονίας», στη Γερμανία και στις άλλες γειτονικές χώρες, που κατακτήθηκαν ή προσαρτήθηκαν.

Ο Michael van Cranach, γερμανός ψυχίατρος, που ακριβώς εδώ στη Γαλλία παρουσίασε αυτή τη μαύρη σελίδα της ευρωπαϊκής ψυχιατρικής , κατήγγειλε τη σιωπή γύρω από αυτά τα γεγονότα, μια πραγματική απώθηση για πολλά χρόνια…

…Ένας εξέχων βερολινέζος γιατρός, που είναι τώρα πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου του Βερολίνου, παρατήρησε ότι «δεν υπήρξε καμιά οργανωμένη αντίσταση των γιατρών στην εξολόθρευση των ασθενών και των αναπήρων». Θα πρόσθετα ότι υπήρξε αντίθετα μια δημόσια αναγνώριση από πολλούς ψυχιάτρους, που ενεπλάκησαν σε αυτό το πρόγραμμα, ψυχιάτρους που δε δολοφόνησαν μ’ ένα φυσικό τρόπο αλλά έφτιαξαν τις λίστες των υποψηφίων για τους «θαλάμους αερίων» ή για τις ενέσεις μορφίνης και σκοπολαμίνης. Μερικές φορές, αυτούς τούς υπερασπίστηκαν συνάδελφοι που δεν ενεπλάκησαν, με επιχειρήματα αστήρικτα και απολογητικά. Έτσι ζει η ψυχιατρική συντεχνία.

Το πρόγραμμα, όπως σας είναι γνωστό, ονομάστηκε «Aktion T4»(από τη διεύθυνση του βερολινέζικού κτιρίου όπου είχε την έδρα της η οργάνωση του προγράμματος που ευφημιστικά ορίστηκε ως«Euthanasie Problem» : Tiergartenstrasse 4).

Τα κίνητρα πήγαζαν από την ανάγκη να προβλεφτεί η παροχή ενός«χαριστικού θανάτου» σε«ανίατους ασθενείς» ή με «μια ζωή ανάξια να τη ζει κανείς». Αντηχούν σ’ αυτά τα λόγια απόηχοι από ένα ρατσισμό που διακρίνει τους ανθρώπους σε άξιους και ανάξιους, σε υγιείς και παράφρονες, ένα ρατσισμό που προϋπήρχε του ναζισμού και που θεμελιώνεται ακόμα και σήμερα στην ελευθερία της καταπίεσης και της καταστολής εκ μέρους αυτών που κατέχουν την εξουσία.

Η ναζιστική εξολόθρευση δεν είναι μόνο ένα μέρος του ναζιστικού τρόπου διακυβέρνησης. Με μια πιο βαθειά έρευνα φαίνεται ότι είναι ένα μέρος της ιστορίας της ψυχιατρικής.

Μια ψυχιατρική έτοιμη να καλύψει και να δικαιολογήσει τη θεσμοποιημένη βία, όπως και να καλύψει και να δικαιολογήσει τις επιμέρους πράξεις βίας απέναντι σε ανθρώπινα, ανυπεράσπιστα και πιο αδύναμα όντα. Η «κοινωνικό-δαρβινιστική», ας την πούμε, δικαιολογία αυτού του πράγματος ξεκινάει από μακριά.

Η υπόθεση της επικινδυνότητας σχηματίζεται σιγά-σιγά τον περασμένο αιώνα αναφορικά με τους «ψυχασθενείς» και κατόπιν επενδύει όλες τις παρεκκλίσεις, τους επιληπτικούς, τους αλκοολικούς, τους «εκφυλισμένους», τους νευρασθενικούς, τους ηλίθιους, όπως ανώδυνα τους καταγράφει η εθνική ιταλική δόξα, ο Leonardo Bianchi πατέρας του «νόμου για τα ψυχιατρεία και τους φρενοβλαβείς» του 1904 (ρύθμιση του 1909). Γι’ αυτούς δεν επικαλούνταν στην Ιταλία, την ευθανασία αλλά τη στείρωση, συνοδευομένη μ’ ένα φυσικό τρόπο από πρωτοβουλίες με στόχο να εμποδίσουν όλα αυτά τα «υποκείμενα να μολύνουν το κοινωνικό σώμα», εννοώντας την «αναπαραγωγή νέων όντων έντονα ελαττωματικών και προδιατεθειμένων στην τρέλλα».

Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’20 η συζήτηση στην Ιταλική ψυχιατρική κυριαρχήθηκε από προτάσεις δύο γερμανών συγγραφέων, των Binding και Hoche, εκ των οποίων ο δεύτερος ήταν φημισμένος ψυχίατρος. Είναι ακριβώς του Hoche η τρομερή δήλωση – που από κάθε άποψη προκαταλαμβάνει τη ναζιστική εξολόθρευση – σύμφωνα με την οποία«στην περίπτωση τρελλών ανοϊκών, πρόκειται για άδεια ανθρώπινα υπολείμματα για τα οποία η εξόντωση δεν είναι ένα έγκλημα, δεν είναι μια βαρβαρότητα, δεν είναι ούτε καν μια ανήθικη πράξη, αλλά αντίθετα μια χρήσιμη πράξη, που πρέπει να επιτραπεί από το δικαστήριο, αφού ακούσει το γιατρό».

Οι θέσεις των Binding και Hoche συζητιούνταν γαλήνια παρόλο που δεν αφορούσαν παρά τον πρόλογο στην «ευθανασία» της ναζιστικής περιόδου που ακολούθησε.

Ο εξέχων ψυχίατρος Enrico Morselli δημοσίευσε το 1923 ένα βιβλίο με τίτλο «Η δολοφονία από οίκτο (Ευθανασία) σε σχέση με την ιατρική, την ηθική και την ευγονική». Αν και αποκρούει τη θέση των δύο γερμανών συγγραφέων, ο Μορσέλι συζητά μαζί τους, επιζητώντας να ποντάρει πάνω στην πρόοδο της επιστήμης που θα επιτρέψει μια πρόγνωση λιγότερη σοβαρή των περιστατικών που σήμερα κρίνονται ανίατα.

Ένας σχολιαστής, στην ακόμα και σήμερα εκδιδόμενη «Rivista sperimentale di freniatria», γράφει ως εξής: «Ο Εκκλησιαστής, ανάμεσα στις πολυάριθμες ευκαιρίες του Χρόνου, δεν παραμελεί, σε αντιπαράθεση με την τέχνη της ανάρρωσης, αυτή της δολοφονίας. Και η φόρμουλα αυτή φαίνεται ακόμα περισσότερο προσδιορισμένη σαν κανόνας για ιατρική χρήση». Είναι λοιπόν, τη δολοφονία από οίκτο, που θέλει να υπαινιχθεί ο αρχαίος σοφός; «Με τον ίδιο τρόπο, ανάμεσα στους γιατρούς της Aktion T4» υπήρχαν οι «ειδικοί του θανάτου» αλλά ήδη στα βιβλία του Binding και του Hoche προβλεπόταν αυτή η «αργή και βαθμιαία ασφυξία με το θανατηφόρο αέριο» που 20 χρόνια αργότερα έγινε αντικείμενο πειραματισμού σε ευρύτατη κλίμακα.

Είναι τρομερό να σκεφτόμαστε ότι αυτοί οι «ειδικοί» χρησιμοποιήθηκαν επίσης και για την εξολόθρευση μη ασθενών στο μοναδικό κρεματόριο-φούρνο, που ήταν σε ενέργεια στην Ιταλία, αυτό της Τεργέστης. Από το ψυχιατρικό νοσοκομείο της πόλης, πήραν πράγματι, έγκλειστους για τους οποίους λεγόταν ότι ήταν «εβραίοι και παρτιζάνοι» και τους εξόντωσαν στην περιβόητη Risiera di san alba».

Δεν γνωρίζουμε ακόμα, παρά τις έρευνες που έγιναν στην Τεργέστη, εάν επρόκειτο για την επέκταση στην Ιταλία του σχεδίου εξόντωσης των ασθενών ή για την ανελέητη καταστολή των ανεπιθύμητων πολιτών.

Όπως είπαμε, η ιταλική ψυχιατρική της δεκαετίας του 1920, απασχολείται, πέρα από τη συζήτηση για την ευθανασία και τη στείρωση και με την τροποποίηση του νέου νόμου «για τα ψυχιατρεία και τους φρενοβλαβείς» του 1904-1909. Το ρατσιστικό πολιτικό κλίμα, που αποτελούσε το προοίμιο του φασισμού, προσανατόλιζε σε μια πολεμική ενάντια στις άλλες, εξαιρετικά φιλελεύθερες πλευρές του νόμου. Αυτός προέβλεπε την «πιστοποίηση του γεγονότος», πριν από την εντολή της δικαστικής ή της κοινοτικής εξουσίας. Αυτό κριτικάρεται γιατί επιμηκύνει το χρόνο εκτέλεσης της ενέργειας. Επιπλέον οι ψυχίατροι διεκδίκησαν τη δυνατότητα της αυτόνομης απόφασης για τον εγκλεισμό. Μόνο μια μειοψηφία κατανοεί ότι αυτή η δυνατότητα κινδύνευε να κάνει πιο δύσκολη τη σχέση με τον ασθενή.

Ρατσιστικοί τόνοι είναι όλο και περισσότερο παρόντες στη συζήτηση στους ψυχιατρικούς κύκλους. Θεμελιώνεται το 1927 (ο Μουσολίνι έχει την εξουσία εδώ και πέντε χρόνια) το «Φασιστικό Αρχείο της πολιτικής ιατρικής», έκδηλα προσανατολισμένο στην «υπεράσπιση της φυλής». Είναι μια διμηνιαία επιθεώρηση, που έβγαινε στην Πάρμα, με τη φροντίδα ενός εξέχοντος κλινικού, του καθ. Gabba και σε μια σημείωσή της το 1927 εξαίρεται το «φασιστικό σφρίγος» με το οποίο προχωράει στην υπεράσπιση της φυλής: «Η υγεία του ατόμου αποκτά, πράγματι αξία αν, πάνω απ’ όλα, θεωρηθεί σε σχέση με την υγεία της φυλής».

Το 1929 οργανώνεται το πρώτο εθνικό φασιστικό συνέδριο των γιατρών των ψυχιατρείων. Από την ανάγνωση των πρακτικών, φαίνεται ότι μπορούμε να πούμε ότι όλοι είχαν αποδεχθεί το «νέο» καθεστώς. Το ίδιο έγινε επίσης και με τους πανεπιστημιακούς καθηγητές: μόνο καμιά δεκαριά απ’ αυτούς (κυρίως ιστορικοί και φιλόσοφοι) δεν έδωσαν τη συγκατάθεσή τους στο φασισμό.

Η συζήτηση κυριαρχείται από δυο θεμελιώδεις συγκυρίες: τις τροποποιήσεις του νόμου, για τον οποίο είπαμε και τις στρατηγικές που θα έπρεπε να ακολουθηθούν απέναντι στην αύξηση του αριθμού των φρενοβλαβών. Στην πραγματικότητα, για να το πούμε πιο σωστά, επρόκειτο για την αύξηση του αριθμού των νοσηλευομένων στα ψυχιατρικά νοσοκομεία.

Πράγματι, μέσα σε πενήντα χρόνια (1875-1925), οι νοσηλευόμενοι αυξήθηκαν από 47,3% ανά 100.000 κατοίκους στο 150,1%, τριπλασιαζόμενοι. Το στοιχείο αυτό, όπως συχνά συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, έχει αναφερθεί κατά κόρον: ο στόχος είναι ο εντυπωσιασμός της κοινής γνώμης και των αρμοδίων, για να χορηγηθούν περισσότερα χρήματα και  νέες και περισσότερο σύγχρονες δομές, ανάμεσα στις οποίες και τα «εξωτερικά ιατρεία». Ορισμένοι δείχνουν να έχουν σοβαρές και ειλικρινείς ανησυχίες για την ανάγκη της μείωσης του βάρους των ψυχιατρείων και για την αποκέντρωση της περίθαλψης. Αλλά ο αναφερθείς πιο πάνω Bianchi βρίσκει τον τρόπο να προωθήσει το ρόλο της ψυχιατρικής σαν φορέα θεραπευτικού, για κάθε «ανωμαλία», κάθε παρέκκλιση, κάθε διαφορετικότητα.

Παραθέτω: «Η ανησυχία που εξέφρασε ο Morel, οMaudsley, ο  Griesinger και πολλοί άλλοι σχετικά με την απειλή του αυξανόμενου εκφυλισμού του ανθρωπίνου είδους, μας θέτει την υποχρέωση να σκεφτούμε επισταμένα πάνω στις μορφές του εκφυλισμού, πάνω στις αιτίες που μπορεί να τον καθορίζουν, πάνω στους νόμους εξαιτίας των οποίων επιδεινώνεται στις μέλλουσες γενιές, πάνω στην πρόληψη που οφείλουμε να προτείνουμε». Και αφού θυμήθηκε και αυτός, την αύξηση των νοσηλευόμενων μέσα σε 50 χρόνια, συνεχίζει ως εξής: «Αλλά πόσοι είναι οι τρελλοί που δε νοσηλεύονται, πόσοι οι ιδιώτες, πόσοι οι ηλίθιοι, οι επιληπτικοί, οι εγκληματίες, οι αδύναμοι στο πνεύμα, οι βαρείς νευρασθενικοί, οι μορφινομανείς, οι κοκαϊνομανείς, οι επιπόλαιοι άνθρωποι και οι ασήμαντοι, οι οποίοι φέρουν το πνεύμα του κακού, που είναι αρνητισμός, μέσα στις οικογένειες και μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον; Και πόσοι είναι οι ανώμαλοι χαρακτήρες, που αντιπροσωπεύουν αρχικές μορφές του ανθρώπινου εκφυλισμού;»

Δεν πρόκειται για έναν θερμόαιμο του περιθωρίου αλλά για τον πιο φημισμένο και ισχυρό ψυχίατρο, τον πατέρα του νόμου για τα ψυχιατρεία, που αντιστάθηκε μέχρι το 1978, όταν αντικαταστάθηκε από τον 180!

Αυτή η κουλτούρα της καταπίεσης και της άμυνας από τις μεγάλες μάζες των φτωχών και άτυχων πολιτών, από ολόκληρες «επικίνδυνες τάξεις» αντιπροσώπευσε ωστόσο, το βαθύ κίνητρο μιας ψυχιατρικής φοβισμένης και επαρχιακής, ικανής να συνεργαστεί με το νέο καθεστώς, για να χαρακτηρίσει σαν έγκλημα την παρέκκλιση. Δεν υπήρξε καμιά τροποποίηση του νόμου για τα ψυχιατρεία αλλά εισήχθη ο νέος φασιστικός κώδικας (ο κώδικας Rocco, 1930), η καταγραφή των ψυχιατρικών νοσηλευόμενων στο Ποινικό Μητρώο και ισχυροποιήθηκε η σύνδεση ανάμεσα στην επικινδυνότητα και την ψυχική αρρώστια με ερμηνείες του νόμου ιδιαίτερα περιοριστικές.

Ανάμεσα στις «δόξες» της φασιστικής περιόδου, θα ήθελα να υπενθυμίσω σε όλους μας τη γέννηση του ηλεκτροσόκ. Οι Cerletti και Bini για να βρουν μια εναλλακτική λύση στο σοκ με καρδιαζόλη, που χρησιμοποιούνταν στο σφαγείο της Ρώμης για τη εξουδετέρωση της αντίδρασης των γουρουνιών πριν από το σφάξιμο. Το 1938 εφάρμοσαν για πρώτη φορά δυο ηλεκτρόδια στο κεφάλι ενός αγνώστου ψυχωσικού που μεταφέρθηκε στην κλινική από την αστυνομία. Από τίποτα δεν προκύπτει ότι του ζήτησαν την άδεια: ήταν ένας άγριος πειραματισμός, όπως άγρια παραμένει πολύ συχνά, ακόμα μέχρι σήμερα, κατά τη γνώμη μου, η συμπεριφορά της ψυχιατρικής στο πρόβλημα της θεραπείας.

Θέλω, τέλος, ν’ ασχοληθώ, μ’ ένα ανησυχητικό δεδομένο, σχετικά με την θνησιμότητα των νοσηλευόμενων στα ιταλικά ψυχιατρεία νοσοκομεία στη διάρκεια του πολέμου. Οι έγκλειστοι σ’ αυτά τα νοσοκομεία στην περίοδο του πολέμου (1940-1950) ήταν ελαφρά λιγότεροι σχετικά με την προηγούμενη περίοδο (1934-1939): 525.506 έναντι 558.110.

Η θνησιμότητα πέρασε αντίθετα από το 5,88% στο 10,72% φτάνοντας στην Campania μέχρι και το 20,37%. Σε αριθμούς έφτασε από 32.873 στους 52.236 νεκρούς. Όλο αυτό μέσα στα πέντε χρόνια του πολέμου. Δυο ψυχίατροι, που σε μια εργασία του 1946 προσπάθησαν να ερευνήσουν τα αίτια αυτής της τραγωδίας, ανέφεραν τη μεγάλη επισιτιστική κρίση που χτύπησε τη χώρα. Ωστόσο, η κρίση αυτή δεν μπορεί να εξηγήσει αυτό το γεγονός πλήρως. Για παράδειγμα, γιατί σ’ ένα μη μητροπολιτικό νοσοκομείο και με όλη την ύπαιθρο γύρω οι θάνατοι έφτασαν στην ίδια περίοδο από 7,8% στο 27,7%; Μπορεί κανείς να μιλά για παθητική ευθανασία; Είναι ένα ερώτημα που παραμένει ανοιχτό.

από το φωτογραφικό αρχείο του Πολεμικού μουσείου

Αλλά και μετά τον πόλεμο το ποσοστό των θανάτων στα ιταλικά ψυχιατρικά νοσοκομεία παρέμεινε ανησυχητικό, παρόλο που δεν ήταν στα επίπεδα του πολέμου.

Ο θάνατος συνόδευε το λυκόφως του ψυχιατρικού ονείρου να κλείσει μέσα στον περίβολο του ψυχιατρείου, τον πόνο, τη διαφορετικότητα, το παραλήρημα και την αντίθεση. Σε μια προμετωπίδα στο Istituzione Negata το θεμελιακό αυτό βιβλίο μετασχηματισμού της ιδρυματικής ψυχιατρικής στην Ιταλία, διαβάζουμε αυτή την επίκληση ενός παλιού εγκλείστου:«Γιατί πριν αυτοί που ήταν εδώ παρακαλούσαν να πεθάνουν. Όταν μια φορά, πέθαινε εδώ ένας, χτύπαγε η καμπάνα, τώρα δεν χρησιμοποιείται πια. Όταν χτύπαγε η καμπάνα έλεγαν όλοι: ω θεέ μου, μακάρι να πέθαινα εγώ, που είμαι τόσο κουρασμένος να κάνω αυτή τη ζωή εδώ μέσα! Πόσοι από αυτούς δεν πέθαναν, που μπορούσαν να είναι ζωντανοί και υγιείς. Αντίθετα επειδή ήταν απελπισμένοι γιατί δεν είχαν κανένα δρόμο διαφυγής, δεν ήθελαν πλέον να τρώνε. Τους έριχναν το φαγητό από τη μύτη με το λάστιχο αλλά τίποτα δεν μπορούσε να γίνει, γιατί βρίσκονταν κλεισμένοι εδώ μέσα και δεν είχαν καμιά ελπίδα εξόδου. Όπως ένα φυτό όταν ξεραίνεται επειδή δε βρέχει και τα φύλλα μαραίνονται, έτσι ήταν εδώ και οι άνθρωποι».

Το συμπέρασμα δεν μπορεί παρά να είναι σχηματικό, αν και όχι προσωρινό. Πολύ δουλειά έρευνας πρέπει ακόμα να γίνει πάνω στην πρακτική της ασυλικής ψυχιατρικής. Ο Ernst Klee, ένας γερμανός ερευνητής, ευαγγελικός ιερέας, έγραψε: «Είναι τρομερό όχι μόνο τί και πως έγινε, είναι τρομερό το γεγονός ότι όλοι συμμετείχαν σε αυτό εθελοντικά».

Επομένως η αντιπαράθεση ανάμεσα σ’ αυτόν που κατευθύνει την μανιασμένη και ενίοτε πολυμαθή επιθετικότητά του ενάντια στους πάσχοντες και αυτόν που είναι στο πλευρό τους για να απελευθερώσει τον εαυτό του, ενώ όλοι μπορούν να απελευθερωθούν, δεν μπορεί παρά να συνεχιστεί. Και προσθέτουμε ότι η ιστορική ψυχιατρική χρειάζεται ακόμα πολύ για να μπορέσει να συγχωρεθεί για ό,τι έκανε.