ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ: ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΡΕΛΑΣ

από το ένζυμο

Δημοσιεύουμε ένα ενδιαφέρον άρθρο για την σύγχρονη Ψυχιατρική γραμμένο από την ομάδα Internationalist Perspective. Τα τελευταία χρόνια τα διεθνή βιβλιογραφικά δεδομένα επιβεβαιώνουν ότι η οικονομική κρίση πλήττει την ψυχική υγεία όχι μόνο των ψυχικά ασθενών αλλά και των υγιών ανθρώπων οι οποίοι εξαιτίας της πίεσης και της ανασφάλειας που βιώνουν αναπτύσσουν ποικίλα ψυχολογικά προβλήματα και επιλέγουν ακόμη και να δώσουν τέλος στη ζωή τους μερικές φορές. Το συγκεκριμένο άρθρο διαμέσου μιας ιστορικής αναδρομής όσον αφορά το ζήτημα της ψυχικής ασθένειας καταλήγει στο σήμερα και στο πώς ο καπιταλισμός έχει εξατομικεύσει την ευθύνη για την τρέλα στο ίδιο το άτομο με τέτοιο τρόπο ώστε η προσοχή να εκτρέπεται από την πραγματική πηγή της τρέλας που δεν είναι άλλη από την απόλυτη παράνοια αυτού του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος.

Τον Μάιο του 2013 η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση[1] δημοσίευσε την πέμπτη έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5)[2] με περίπου χίλιες σελίδες αφιερωμένες στους ορισμούς των ψυχικών διαταραχών που πρέπει να χρησιμοποιούνται παγκοσμίως από τα ψυχιατρικά επαγγέλματα, τους ασφαλιστές υγείας και την φαρμακευτική βιομηχανία. Γιατί έχει σημασία κάτι τέτοιο; Διότι το εν λόγω εγχειρίδιο εκδίδεται σε μια εποχή που η ανθρωπότητα βιώνει μια εκτεταμένη έξαρση -που συχνά περιγράφεται ως επιδημία- των ψυχασθενειών. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με την οπτική της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Ένωσης, η έκδοσή του θα μπορούσε να θεωρηθεί επίκαιρη. Ωστόσο, τι αντιπροσωπεύει για την κατάσταση της ανθρωπότητας;

Η τρέλα δεν είναι κάτι καινούργιο, ούτε επίσης κάτι αμετάβλητο. Οι όροι της γέννησης και της εκδήλωσής της μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου. Πώς μπορούμε, κατά συνέπεια, να την ορίσουμε; Θα μπορούσαμε επίσης να αναρωτηθούμε πώς μπορούμε να ορίσουμε την ψυχική υγεία. Ξεφυλλίζοντας τα λεξικά διαπιστώνουμε ότι ο ορισμός της μιας εμπεριέχει και παράλληλα εμπεριέχεται στην άλλη. Το πώς προσδιορίζονται κοινωνικά οι παρανοϊκοί καθώς και οι σχέσεις που έχουν με τους εχέφρονες σε ένα δεδομένο κοινωνικό περιβάλλον (και ιδιαίτερα με αυτούς που τους κατηγοριοποιούν και ασχολούνται μαζί τους) επίσης διαφοροποιούνται και ποικίλλουν με την πάροδο του χρόνου. Με άλλα λόγια, η τρέλα έχει κοινωνικο-ιστορικές διαστάσεις. Πώς, λοιπόν, θα πρέπει να τις συσχετίσουμε με την έκδοση του DSM-5;

Για να μπορέσουμε να απαντήσουμε στο εν λόγω ερώτημα, αξίζει να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή και να εξετάσουμε το πώς η τρέλα και οι σχετικές θεραπευτικές μέθοδοι αναπτύχθηκαν σε βάθος χρόνου διότι κάτι τέτοιο καθιστά ευκολότερη τη μελέτη της παρούσας κατάστασης. Κάθε πολιτισμός έχει αναπτύξει τη δικιά του προσέγγιση όσον αφορά την παράνοια. Και μάλιστα σε ορισμένες ιστορικές περιόδους οι άρχουσες τάξεις χρησιμοποίησαν την τρέλα ως συστατικό στοιχείο της καταστολής. Σε αυτό το άρθρο, θα περιοριστούμε στους κύριους λόγους που οδήγησαν στη σημερινή παγκοσμιοποίηση ορισμένων ψυχοπαθολογικών εμπειριών και των αντίστοιχων ψυχιατρικών διαγνώσεων και των παρεχόμενων θεραπειών. Πολλές διαφορετικές και σημαντικές πτυχές της ιστορίας της ψυχιατρικής χρειάστηκε να παρακαμφθούν ούτως ώστε να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας σε εκείνες που συνδέονται πιο στενά με τη σημερινή εντατικοποίηση της κυριαρχίας του κεφαλαίου σε όλες τις εκφάνσεις της ψυχικής μας ζωής, γεγονός που δεν είναι δεν είναι τίποτα λιγότερο από μια μεγάλη επίθεση στις ψυχές μας προς εξυπηρέτηση των συμφερόντων της διεύρυνσης της αξιοποίησης[3] του κεφαλαίου.

Η τρέλα στο παρελθόν

Η θεραπεία των ασθενειών έχει αποτελέσει ανέκαθεν μέλημα των ανθρώπινων κοινωνιών. Από τα παλιά χρόνια είχε αναπτυχθεί ένας διαχωρισμός μεταξύ των εμπειρικών και σωματικών θεραπευτικών προσεγγίσεων και αυτών που σήμερα μπορούν να θεωρηθούν ως ψυχολογικές θεραπείες και εφαρμόζονται στις διανοητικές διαταραχές. Μπορούμε να δούμε αυτή τη διαφοροποίηση στην Κω του 5ου αιώνα π.Χ. όπου οι ιερείς στον ναό του Ασκληπιείου ασχολούνταν με τις ασθένειες της ψυχής και ο Ιπποκράτης ήταν εκείνος που έβαλε, στο μέτρο του δυνατού, τα θεμέλια για την ορθολογική Ιατρική αναπτύσσοντας τη θεωρία της χυμοπαθολογίας[4]. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τις πρακτικές των σαμάνων ως πρόδρομους εκείνων των ιερέων του Ασκληπιείου που εστίαζαν το ενδιαφέρον τους στην απομάκρυνση των δυσμενών επιδράσεων της ασθένειας, και τις μεθόδους του Ιπποκράτη ως προδρομικές των μετέπειτα ιατρών θεραπευτών.

Ο εκχριστιανισμός στην Ευρώπη εισήγαγε μια τομή στην ερμηνεία των συμπτωμάτων της τρέλας. Κάθε ανθρώπινη ψυχή περιβάλλεται από υπερφυσικές ορδές και αποτελεί πεδίο μάχης ανάμεσα στο Άγιο Πνεύμα και τον Διάβολο. Η τρέλα, ενώ θα μπορούσε να είναι θεϊκής προέλευσης, θεωρείτο ως επί το πλείστον διαβολική και εξαπλώνεται στους ανθρώπους εξαιτίας των μαγισσών και των αιρετικών. Ο συγκρητισμός[5] άσκησε επίδραση σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής συμπεριφοράς για να ενισχύσει τη  χριστιανική κυριαρχία έναντι των μη ορθόδοξων πεποιθήσεων. Έτσι για παράδειγμα η, αρχικά σαμανική, αποβολή των δυσμενών επιδράσεων της ασθένειας, μετασχηματίστηκε στη χριστιανική ιεροτελεστία του εξορκισμού.

Οι στοχαστές του Διαφωτισμού ασπάζονταν ως επί το πλείστον την άποψη περί τρέλας του Τζον Λοκ. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, δεδομένου ότι το ανθρώπινο μυαλό είναι ένας «άγραφος πίνακας» [tabula rasa][6] ο οποίος διαμορφώνεται από τις εντυπώσεις που αποκτά διαμέσου των αισθήσεων και της εκπαίδευσης, η παράνοια οφείλεται στη σύνδεση των ιδεών με λανθασμένο τρόπο. Επομένως ο παρανοϊκός θα μπορούσε να εκπαιδευτεί εκ νέου. Η ορθολογιστική άποψη της εποχής του Διαφωτισμού δεν έμεινε στο απυρόβλητο. Αμφισβητήθηκε αργότερα, από το κίνημα του Ρομαντισμού, όπου έκανε την εμφάνισή του ένα αντίθετο ρεύμα που συσχέτιζε θετικά την τρέλα με την τέχνη.

Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα η εκκοσμίκευση της τρέλας είχε ολοκληρωθεί σε μεγάλο βαθμό. Σε θεωρητικό επίπεδο τα μεταφυσικά στοιχεία είχαν αποβληθεί και υποστηριζόταν ευρέως ότι η μελέτη της παράνοιας θα πρέπει να βασίζεται στη φιλοσοφία του νου. Σε πρακτικό επίπεδο, ο Μεσμέρ[7] και άλλοι οπαδοί του «ζωικού μαγνητισμού» οδήγησαν στη γενίκευση τεχνικών που αργότερα θα ονομαζόταν υπνωτισμός και θα αντικαθιστούσε τον εξορκισμό που εφήρμοζαν οι παπάδες.

Όσον αφορά την προέλευση της τρέλας οι αρχαίοι Έλληνες την έβλεπαν ως κάτι θεόσταλτο, ενώ οι Έλληνες των μεταγενέστερων χρόνων θεωρούσαν υπαίτιες τις εσωτερικές συγκρούσεις του κάθε ατόμου, οι Χριστιανοί την απέδιδαν στη σύγκρουση μεταξύ του διαβολικού και του θείου, ενώ ο Διαφωτισμός στη σύνδεση των ιδεών με λανθασμένο τρόπο. Όσον αφορά τις θεραπευτικές προσεγγίσεις οι μεν σαμάνοι απέβαλαν ό,τι είχε υποστεί προσβολή από την ασθένεια, οι δε ιερείς έκαναν εξορκισμούς με στόχο την απαλλαγή των πασχόντων από τη δαιμονική κατάληψη, και οι μαγνητιστές υπνώτιζαν τους προσβεβλημένους για να τους επαναφέρουν στην υγεία. Σε πολλούς πολιτισμούς, οι ανθρωπολόγοι έχουν ανακαλύψει ότι οι άνθρωποι που τους «άγγιξαν» τα πνεύματα έχαιραν ιδιαίτερου σεβασμού. Κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους, οι στίχοι και η μουσική της ηγουμένης Χίλντεγκαρντ φον Βίνγκεν[8] έχαιρε σεβασμού επειδή της μιλούσε ο ίδιος ο Θεός. Σε άλλες περιπτώσεις, ο τρελός θα μπορούσε να είναι η προσωποποίηση του Άλλου, όπως είχε επισημάνει ο Μισέλ Φουκώ.[9] Τα εν λόγω παραδείγματα δείχνουν ότι οι τρόποι με τους οποίους εκδηλώνεται, ερμηνεύεται και θεραπεύεται η παράνοια έχουν όλοι την ιστορικότητά τους και αποτελούν κάτι που διαμορφώνεται από την πολυσχιδή κοινωνική δυναμική, όπως εξάλλου και οι υπόλοιπες διαδικασίες στην ανθρώπινη κοινωνική ζωή. Αυτό είναι κάτι που πρέπει να έχουμε κατά νου όταν εξετάζουμε την κατασκευή νέων κατηγοριών διανοητικών διαταραχών στην σύγχρονη εποχή. Σήμερα ένας παπάς που μαθαίνει από ένα μέλος της ενορίας του ότι ‘ακούει φωνές μέσα στο κεφάλι του’ είναι πιθανό να το παραπέμψει σε έναν ψυχίατρο και όχι να του κάνει εξορκισμό. Τη σήμερον ημέρα ακόμη και οι μυστικιστές υποκλίνονται στην ιατρική επιστήμη.

Στην Ευρώπη, ο κοινωνικός μετασχηματισμός από το φεουδαλικό στο καπιταλιστικό κοινωνικο-οικονομικό σύστημα βιώθηκε όχι μόνο όσον αφορά το οικονομικό και λειτουργικό επίπεδο στη σφαίρα της παραγωγής, αλλά επεκτάθηκε σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής και προσωπικής ζωής καθώς επίσης και στην ψυχική ζωή και συμπεριφορά. Νέα πρότυπα έφεραν νέες αποκλίσεις. Νέες κοινωνικές εμπειρίες οδήγησαν σε νέες κατηγορίες όσον αφορά την ψυχική υγεία και την ασθένεια.

Η τρέλα στη σύγχρονη εποχή

Από τον 19ο αιώνα, η ενδυνάμωση της βιομηχανικής επανάστασης θα γινόταν μία από τις κύριες κινητήριες δυνάμεις της κοινωνικής αλλαγής σε όλη την Ευρώπη. Η συσσώρευση του τεράστιου κοινωνικού πλούτου συμπορευόταν με την ανάπτυξη καινούργιων επιστημών και τεχνολογιών, νέων κοινωνικών θεσμών, ιδεολογιών, πεποιθήσεων και ορθολογικών εξηγήσεων. Η ανάπτυξη των νέων τάξεων και το ήθος του ανταγωνισμού θα ευνοήσει τη συνέχιση των κοινωνικών αναταραχών και των επακόλουθων κοινωνικών και ψυχολογικών πιέσεων. Αυτό ήταν το πλαίσιο των συνθηκών μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε η ψυχιατρική του 20ου αιώνα. Αναπτύσσεται η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων καθώς και η ψυχιατρική ως επάγγελμα μέσα στο ευρύτερο κύμα εξεπαγγελματισμού της επιστήμης, της ιατρικής και άλλων τεχνικών κλάδων. Στους κόλπους της ψυχιατρικής θα διαμορφωθούν οι θεωρητικές ερμηνείες που θα οδηγήσουν σε αντικρουόμενες απόψεις ως προς τη λειτουργία του νου και των παθολογιών του.

Η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων γνώρισε γρήγορη άνθηση χάρη στο γεγονός ότι πρόσφερε ελκυστικές επιχειρηματικές ευκαιρίες σε οικονομικό επίπεδο στον ταχέως αναπτυσσόμενο τομέα των υπηρεσιών που συνόδευε τη βιομηχανική παραγωγή προϊόντων. Έλαβε χώρα μια αύξηση των επαγγελματικών φορέων που προσανατολίζονταν στη διαχείριση της παραφροσύνης. Από το έργο τους προήλθαν οι σύγχρονες επαγγελματικές οργανώσεις (όπως η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση και η Βρετανική Βασιλική Ψυχιατρική Ένωση). Η τρέλα αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης, ένα ενδιαφέρον που εναρμονιζόταν με την έντονη εξάπλωση των επιστημονικών ερευνών τη δεδομένη στιγμή. Στο πλαίσιο φιλανθρωπικών προσπαθειών δοκιμάζονταν πρωτοποριακές συστηματικές θεραπείες από γιατρούς - όπως ο Φιλίπ Πινέλ[10] στη Γαλλία - και μεταβιβάζονταν σε ολόκληρη την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Επίσης, τα ψυχιατρικά άσυλα αποτέλεσαν πηγές στατιστικών στοιχείων στα οποία βασίζονταν οι κρατικές γραφειοκρατίες οι οποίες, μέσα στον αιώνα αυτό σταδιακά όλο και περισσότερο αναλώνονταν στην εκτίμηση της κατάστασης της οικονομικής και στρατιωτικής τους δύναμης. Μέλημά τους ήταν η ισχύς, οπότε ενδιαφέρονταν και για τις αδυναμίες που αντιπροσώπευαν αυτό που αποκαλείτο στις γαλλικές στατιστικές «Οι Άθλιοι» («Les Misérables»).

Η Ψυχιατρική ενσωματώθηκε στο ιατρικό επάγγελμα και αναπτύχθηκε σε θεσμικό επίπεδο σε διάφορα πεδία, όπως κλινικές, πανεπιστήμια και ιδιωτικά ιατρεία. Η πρώτη ύλη – ο τρελός – υπήρχε παντού, στα ψυχιατρεία, στις φυλακές καθώς και εντός της ίδιας της κοινωνίας, μέσα στις εξελισσόμενες συνθήκες της ζωής. Η εκβιομηχάνιση δημιούργησε νέες πηγές τραυμάτων, όχι μόνο μέσα στα εργοστάσια, αλλά και έξω από αυτά. Για παράδειγμα, τρομερά σιδηροδρομικά ατυχήματα που συνέβαιναν τότε με μεγάλη συχνότητα προκαλούσαν όχι μόνο σωματικές βλάβες αλλά και περίεργες εκδηλώσεις συμπεριφοράς από μη πληγέντες. Μία από αυτές ήταν η επονομαζόμενη «σπονδυλική στήλη σιδηροδρόμου» (‘railway spine’).[11] Αναγνωρίστηκε ότι τέτοιου τύπου εκδηλώσεις συμπεριφοράς ήταν παρόμοιες με τις υστερίες που κατά το παρελθόν επιστεύετο ότι έπλητταν αποκλειστικά τις γυναίκες.

Επίσης διαπιστώθηκαν ψυχικές ασθένειες περιστασιακού χαρακτήρα όσον αφορά τον χρόνο και τον τόπο. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο του κοινωνικού άγχους μετά από τα γεγονότα του 1870 στη Γαλλία[12], παρατηρήθηκε μια «επιδημία φυγής»[13] στους νεαρούς άνδρες (ένα είδος αποσύνδεσης από την εξωτερική πραγματικότητα που εκδηλωνόταν σωματικά με την απόσυρση από το κοινωνικό τους περιβάλλον καθώς επίσης και την εμφάνιση σύγχυσης μετά το επεισόδιο και αμνησία). Ήταν σχεδόν άγνωστη στις υπόλοιπες χώρες. (Τέτοιες εκδηλώσεις συμπεριφοράς ήταν προανάκρουσμα του τι επρόκειτο να επακολουθήσει τις εχθροπραξίες του 20ου αιώνα).

Η Ψυχιατρική εμφανίστηκε στο νομικό προσκήνιο και κατάφερε να καθιερωθεί ως πηγή ειδικών γνώσεων στο πεδίο που αφορά την ευθύνη που φέρει ο κατηγορούμενος για τις πράξεις του. Κάποιες υψηλού προφίλ δικαστικές αντιπαραθέσεις για την ανάληψη της διανοητικής ευθύνης οδήγησαν στην ενσωμάτωση των θεωριών της ψυχιατρικής στη νομοθεσία. Οι θεωρίες της συνέβαλαν επίσης στις αναπτυσσόμενες ιμπεριαλιστικές εθνικές ιδεολογίες που ήταν συνυφασμένες με τον κοινωνικό δαρβινισμό.[14] Τμήματα της γερμανικής άρχουσας τάξης ενδιαφέρονταν για την αναγκαιότητα της φυλετικής καθαρότητας προκειμένου να ενδυναμώσουν τον πληθυσμό τους. Ομοίως, τμήματα της γαλλικής άρχουσας τάξης, ύστερα από την ήττα της Γαλλίας από τη Γερμανία (1870) και τα γεγονότα που ακολούθησαν στο Παρίσι,[15] επηρεάστηκαν από τη μελέτη θεωριών[16] που έκαναν λόγο για εκφυλισμό του γαλλικού πληθυσμού.

Στο τέλος του αιώνα υπήρχαν δύο βασικές κατευθυντήριες αντιλήψεις στην ψυχιατρική. Η πρώτη ήταν η ψυχοδυναμική άποψη που συνοψίστηκε από τον Τζάνετ και τον Φρόιντ, σύμφωνα με την οποία δίνεται έμφαση στην ψυχοαναλυτική εμπειρία της ζωής του πάσχοντος. Η δεύτερη ήταν η άποψη του Έμιλ Κρέπελιν και άλλων που ισχυρίζονταν ότι τα αίτια των ψυχικών ασθενειών είναι οι βιολογικές και γενετικές δυσλειτουργίες. Ο Κρέπελιν επινόησε την Νοσολογία (σύστημα ταξινόμησης της νόσου) που παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τα συστήματα ταξινόμησης της Βοτανικής. Έκτοτε συνυπήρχαν αυτές οι δύο κατευθύνσεις, άλλες φορές με αρμονικό και πραγματιστικό και άλλοτε με αντικρουόμενο τρόπο. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα η ψυχιατρική ήταν έντονα φροϋδική. Ωστόσο στο δεύτερο μισό του αιώνα η προσέγγιση του Κρέπελιν βγήκε απροσδόκητα ενισχυμένη.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η βιομηχανία των ψυχιατρικών ασύλων υπέστη ύφεση καθώς τα ιδρύματα αυτά μετατράπηκαν σε «χωματερές» για τους πάσχοντες από ανίατα νοσήματα, για τους συφιλιδικούς και τους ηλικιωμένους, καθιστώντας έτσι άχρηστη κάθε θεραπεία που ενδεχομένως είχε αποδειχθεί ως τότε αποτελεσματική. Κατά συνέπεια τα ψυχιατρεία ασκούσαν μειωμένη έλξη στο ψυχιατρικό επάγγελμα ως πηγή παθολογικών περιπτωσιολογικών μελετών.

Η τρέλα σε ενεργό δράση

Οι εθνικές αστικές τάξεις, οι στρατιωτικές και οι κρατικές γραφειοκρατίες αιφνιδιάστηκαν από το ξέσπασμα των πολεμικών νευρώσεων κατά τη διάρκεια των πρώτων μηνών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Πράγματι, στον βρετανικό στρατό τον Δεκέμβριο του 1914 εκτιμάται ότι πάνω από το 10% των αξιωματικών και πάνω απ’ το 4% των στρατιωτών των άλλων βαθμίδων ήταν θύματα του «κλονισμού βομβαρδισμού»[17], όπως ονομάστηκε αρχικά. Μετά από τη μάχη του Σομ (Ιούλιος 1915) ο στρατός είχε σχεδόν παραλύσει από την έξαρση των ψυχιατρικών παθήσεων (40% επί του συνόλου), στις επιπτώσεις των οποίων θα πρέπει να συνυπολογιστούν και τα υλικοτεχνικά ζητήματα που συνόδευαν την αποστολή των πασχόντων από το πεδίο της μάχης στα σπίτια τους στο πλαίσιο της θεραπείας. Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι γιατροί, τα ανώτατα στρατιωτικά επιτελεία όλων των δυνάμεων, ο Τύπος και άλλοι άρχισαν να αμφισβητούν τα ιατρικά αίτια, κυρίως εξαιτίας του ότι τα συμπτώματα σπάνια παρατηρούνταν σε σοβαρά τραυματίες αλλά κυρίως σε στρατιώτες που δεν συμμετείχαν ποτέ σε μάχη.

Κατέστη σαφές στους στρατιωτικές γιατρούς ότι παρόλο που ο όρος συνέχισε να χρησιμοποιείται ήταν ψευδεπίγραφος και, μιας και όλες οι αρχικές εισηγήσεις ως προς τα οργανικά του αίτια ήταν αβάσιμες, διαμορφώθηκε η ιατρική άποψη ότι επρόκειτο για μια νευρωτική κατάσταση. Η έκταση του ψυχιατρικού προβλήματος συνέχισε να προβληματίζει το βρετανικό Γενικό Επιτελείο, που εξαιτίας της επικείμενης μάχης στο Πασεντάλε[18] είχε λόγους να θέλει να το περιορίσει. Καταρτίστηκαν εμπεριστατωμένες οδηγίες με στόχο να εφαρμοστούν σε κρίσιμες στρατηγικές διαχείρισης των στρατιωτών που υπέφεραν από αυτή τη διαταραχή. Αυτά περιλάμβαναν δυναμική κατά μέτωπο θεραπεία και στη συνέχεια την επιστροφή τους στα πεδία των μαχών. Η απομάκρυνση από το πεδίο της μάχης προοριζόταν μόνο για τις πιο σοβαρές περιπτώσεις. Τα στατιστικά στοιχεία κατέδειξαν την αποτελεσματικότητα των μέτρων: στη μάχη του Πασεντάλε το 1917 το συνολικό ποσό των πληγέντων από την εν λόγω διαταραχή έπεσε στο 1%.

Μετά το τέλος του πολέμου, έγινε μια έρευνα από την Επιτροπή του Πολεμικού Γραφείου για την εξέταση της διαταραχής του «κλονισμού βομβαρδισμού».[19] Τα συμπεράσματα της σχετικής έκθεσης, που δημοσιεύτηκε το 1922, υπογράμμιζαν τη μεταδοτική φύση αυτών των νευρώσεων με ισχυρές (ιατρογενείς) επιπτώσεις ανάλογα με την ληφθείσα θεραπεία. Επίσης εγκαινίασε την καθιέρωση συντάξεων λόγω ψυχιατρικής αναπηρίας. Όλες οι εμπόλεμες κυβερνήσεις και κράτη τρομοκρατήθηκαν από το ύψος των συντάξεων που απαιτούσε η αντιμετώπιση των νευρώσεων. Έκτοτε ο οικονομικός αυτός παράγοντας θα καταστεί βασικό μοτίβο στην ιστορία της ψυχιατρικής.

Η τρέλα σε ολοκληρωτικό πόλεμο

Η κρίση του 1938 στο Μόναχο[20] εδραίωσε τις γνώμες εκείνες εντός του Βρετανικού κράτους που προετοιμάζονταν για αναζωπύρωση της σύγκρουσης με τη Γερμανία. Το Υπουργείο Συντάξεων πήρε την πρωτοβουλία. Έκανε μια ανασκόπηση του έργου της προαναφερθείσας εξεταστικής επιτροπής του 1922 και έφερε σε επαφή άτομα με ιατρική εμπειρία σε διάφορα συνέδρια που πραγματοποιήθηκαν το καλοκαίρι του 1939. Εν αναμονή των βαρέων εναέριων αστικών βομβαρδισμών το θέμα διευρύνθηκε ώστε να καλύψει το σύνολο του πληθυσμού. Παρ’ όλο που οι διαξιφισμοί αναφορικά με τα αίτια των πολεμικών νευρώσεων δεν είχαν εκλείψει, καταρτίστηκε μια συμβιβαστική σειρά ορισμένων λειτουργικών αρχών.[21] Σ’ αυτές περιλαμβάνονταν το να μην γίνεται χρήση ημι-ιατρικών όρων όπως «κλονισμός βομβαρδισμού», ούτε για τον ασθενή ούτε στον Τύπο, να μην καταβάλλονται συντάξεις για πολεμικές νευρώσεις, να διατηρηθεί η ψυχοθεραπεία σε ένα κατώτατο επίπεδο και αντ’ αυτού να γίνεται επίκληση των κοινωνικών πιέσεων και τέλος να γίνεται χρήση της διαδικασίας επιλογής προσωπικού έτσι ώστε τα ευάλωτα άτομα να παραμένουν εκτός των δυνάμεων [του στρατού].

Οι γραφειοκράτες αναγνώρισαν ότι η μετάδοση των ψυχικών διαταραχών, των πολεμικών νευρώσεων, ήταν πιθανώς όπως μια επιδημία πανούκλας. Ως εκ τούτου η αποτελεσματικότητα της θεραπείας καθώς και ο περιορισμός της μετάδοσης έχρηζε δυναμικής αντιμετώπισης όσων εμφάνιζαν συμπτώματα. Έτσι, η φιλοσοφία της «υπομονής στις κακουχίες» (tough it out) επιβλήθηκε όχι μονάχα στους στρατιώτες αλλά σε ολόκληρη την κοινωνία. Αναγνωρίστηκε επίσης ανοιχτά ότι σε παρόμοιες περιόδους πολέμου ο φόβος και η αγωνία ήταν φυσιολογικά συναισθήματα που διακατέχουν τους πάντες. Οι κοινωνικές προσδοκίες της εποχής μάς παρέχουν έναν δείκτη συγκρίσιμο της ιδεολογίας της εποχής καθώς και στοιχεία για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε το γιατί άλλαξε.

Η ανάπτυξη του καπιταλισμού κατά τον 19ο αιώνα δημιούργησε πολλές νέες πιέσεις στην κοινωνία, όχι μόνο στη σφαίρα που αφορούσε την παραγωγή, αλλά στο σύνολο της κοινωνικής ζωής, καθώς και ψυχοπαθολογίες που κατηγοριοποιήθηκαν με νέους τρόπους από τους ψυχιάτρους που τις μελέτησαν. Οι απόψεις τους διαπότισαν ολόκληρη την κοινωνία. Το πρώτο εξάμηνο του καπιταλισμού του 20ου αιώνα χαρακτηρίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα όργια της θανάτωσης σε μαζικές βιομηχανικές εχθροπραξίες και οι εκδηλωθείσες ψυχοπαθολογίες επέδρασαν δυσμενώς στη στρατιωτική αποτελεσματικότητα. Το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα συνοδεύτηκε από τεράστιες αλλαγές στη δομή του καπιταλισμού και οι στρεσογόνοι ψυχολογικοί παράγοντες θα έχουν μεγάλο αντίκτυπο στην κοινωνία, την τρέλα και τις αναζητήσεις της ψυχιατρικής.

Τα χρόνια που ακολούθησαν το 1945: Νέες βιβλικές δοκιμασίες και «μαγικά χάπια»

Το 1943, ο αμερικανικός στρατός εξέδωσε έναν οδηγό για τους ψυχιάτρους του, το Τεχνικό Ιατρικό Δελτίο Medical 203. Το Δελτίο αυτό χρησιμοποιήθηκε μετά τον πόλεμο από τους απόστρατους ψυχίατρους κατά την επάνοδό τους στην πολιτική ζωή.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ)[22] η Διεθνής Ταξινόμηση της Ασθενειών και Συναφών Προβλημάτων Υγείας (ICD)[23] - που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1850 - αποτελεί το διεθνές διαγνωστικό πρότυπο ταξινόμησης όλων των γενικών επιδημιολογιών, των θεραπευτικών και των κλινικών μεθόδων. Το ICD αποτελεί το πρότυπο σε όλα τα κράτη μέλη του ΠΟΥ, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Στο ICD-6, που δημοσιεύθηκε το 1949, περιλαμβάνεται για πρώτη φορά ένα τμήμα με ονοματολογία για τις διανοητικές διαταραχές που, σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση, προσομοιάζει με αυτή του Medical 203. Παρ’ όλα αυτά, η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση αποφάσισε ότι θα πρέπει να συντάξει το δικό της εγχειρίδιο που θα χρησιμοποιείται παράλληλα με το ICD. Έτσι ξεκίνησε η σειρά Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM), που βασίστηκε στο Medical 203. Το DSM-1 κυκλοφόρησε το 1952 και το DSM-2 το 1968. Η φιλοσοφία των δύο πρώτων εγχειριδίων συνέχισε την παράδοση της ψυχοδυναμικής σχολής διάγνωσης της ψυχικής ασθένειας, και είχε έντονα ψυχαναλυτική κατεύθυνση και περιεχόμενο.

Στην πράξη, τα DSM-1 και DSM-2 δεν έτυχαν ευρείας εφαρμογής λόγω του ότι οι Αμερικανοί ψυχίατροι είχαν την τάση να συνθέτουν το δικό τους μείγμα διαγνώσεων και ψυχοθεραπειών (σε μεγάλο βαθμό φροϋδικό) όσον αφορά τους ασθενείς τους. Ωστόσο, το τοπίο άλλαξε άρδην. Μετά το 1945 σημειώθηκαν αλλαγές στην αμερικανική βιομηχανία υγείας, αλλαγές στο καθεστώς των αποζημιώσεων, επαγγελματικές αλλαγές όπως η διάδοση των θεραπευτικών συνεδριών, με μια δύσκολη σχέση με την ψυχιατρική, της οποίας η αγορά επεκτείνεται «ιατρικοποιώντας» όλα τα είδη προβλημάτων της ζωής που έχουν λίγο να κάνουν με τις ψυχικές ασθένειες. Επιπλέον από τις αρχές του 1950 οι φαρμακευτικές εταιρείες άρχισαν να προβαίνουν στην κατασκευή «μαγικών χαπιών».

Η χλωροπρομαζίνη, που φτιάχτηκε στη Γαλλία, ήταν το πρώτο χάπι τέτοιου τύπου. Ανακαλύφθηκε κατά τη διάρκεια της αναζήτησης τοξικών ενώσεων κατά μικροβίων που προκαλούσαν ασθένειες μεταδιδόμενες από έντομα και παράσιτα και βρέθηκε ότι είχε την ιδιότητα να αποσυνδέει διάφορες εγκεφαλικές λειτουργίες. Το 1951 μάλιστα προτάθηκε από έναν χειρούργο που πειραματιζόταν για την δυνατότητα ψυχιατρικής χρήσης του φαρμάκου, δεδομένου ότι προκαλούσε μια πραγματική λοβοτομή με φαρμακευτικό τρόπο. Την επόμενη χρονιά η χρήση του εξαπλώθηκε σε όλα τα ευρωπαϊκά ψυχιατρικά άσυλα ως μέσο επικράτησης της ησυχίας στις πτέρυγες καθώς και διευκόλυνσης της διαχείρισης των ασθενών. Είχε χαρακτηριστεί ως νευροληπτικό διότι επέφερε έλεγχο του νευρικού συστήματος. Θα διασχίσει τον Ατλαντικό και θα κυκλοφορήσει στην ΗΠΑ ως θοραζίνη.

Στην αρχή η θοραζίνη χρησιμοποιήθηκε ως μέσο χαλάρωσης των ασθενών (επενεργούσε ηρεμιστικά) ώστε να καθίστανται επιδεκτικοί στη θεραπεία. Όπως το έθεσε η New York Times αποτελούσαν «πρόσθετα στην ψυχοθεραπεία και όχι την ίδια τη θεραπεία». Ωστόσο, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας, υπεστηρίζετο ότι τα νέα ψυχιατρικά φάρμακα, όπως τα αντικαταθλιπτικά, μπορούν να συγκριθούν με την έλευση της ινσουλίνης η οποία εξουδετερώνει τα συμπτώματα του διαβήτη. Από το 1963 το Εθνικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας[24] ενέκρινε τη μετονομασία των νευροληπτικών φαρμάκων σε αντιψυχωσικά, των μυοχαλαρωτικών σε ισορροπιστές της διάθεσης και των ψυχικών διεγερτικών σε αντικαταθλιπτικά. Η εισαγωγή των νευροληπτικών στην προετοιμασία ενός «μαγικού φίλτρου» από τις γραφειοκρατίες του κλάδου της υγείας, των αποζημιώσεων, της εμπορίας φαρμακευτικών προϊόντων και του επαγγελματικού ανταγωνισμού, θα οδηγήσουν αναπόδραστα στην αύξηση της τοξικότητας.

Ριζικές αλλαγές: DSM-3 και ο θρίαμβος της Επιστήμης. DSM-4 και Τραύμα.

Ο Ρόμπερτ Σπέτσερ[25] ορίστηκε επικεφαλής της ομάδας εργασίας που θα προετοίμαζε την νέα έκδοση του DSM, που θα δημοσιευόταν το 1980. Εκκινούσε από την πανωλεθρία που υπέστη το DSM-2 σχετικά με το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας. H πολιτισμική προκατάληψη που συγκατέλεγε την ομοφυλοφιλία στις ψυχικές ασθένειες είχε ηττηθεί στην έκδοση του 1974, και όχι εξαιτίας της ιατρικής ή επιστημονικής έρευνας αλλά λόγω των πολιτικών πιέσεων και διαμαρτυριών. Αυτό υπονόμευσε την απαίτηση για επιστημονική εγκυρότητα του DSM. Για να αντεπεξέλθει σ’ αυτό ο Σπέτσερ αναζήτησε ένα δήθεν πιο επιστημονικό πλαίσιο και το βρήκε σε μία ομάδα νεο-Κρεπελιανών με την οποία συγκρότησε ένα σύνολο απαραίτητων κριτηρίων για την ψυχιατρική διάγνωση. Η φροϋδική κληρονομιά τέθηκε στο περιθώριο και χρησιμοποιήθηκε η κατεύθυνση του Κρέπελιν. (Παρά το γεγονός ότι, ως ένα δωράκι στους ψυχαναλυτές, η λέξη νεύρωση τέθηκε σε παρένθεση μετά την λέξη διαταραχή σε όλο το κείμενο.) Ήταν ένα πραξικόπημα. Και αυτό που εξασφαλίζει την επιτυχία κάθε πραξικοπήματος είναι ένα ήπιο πλαίσιο και μια ευνοϊκή συστράτευση δυνάμεων. Ο περιγραφικός χαρακτήρας που είχε το κείμενο εναρμονιζόταν με πολλές ανάγκες: των ιδρυμάτων, των νομικών διαδικασιών, των φαρμακευτικών βιομηχανιών και της διαφήμισης (προφορικής και γραπτής) και χρησιμοποιείτο για να αποκτήσουν δήθεν επιστημονικό κύρος οι ιδεολογίες και τα εμπορικά γιατροσόφια.

Το DSM-3 προαναγγέλθηκε ως η νίκη που θα κατήγαγε η Επιστήμη. Εξάλλου το DSM-3 δεν απειλείτο πια από τις πολιτικές πιέσεις όπως η προηγούμενη έκδοσή του. Θα αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα. Σε αντιδιαστολή με τη γνώμη πολλών μελών της ομάδας εργασίας στο DSM-3 συμπεριλήφθη μια νέα διαγνωστική κατηγορία, η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες.[26] Τα γεγονότα μας επιτρέπουν να δούμε πολύ καθαρά διάφορα στοιχεία από τη συνήθη πολιτική τακτική που εφαρμόζεται στο ζήτημα της διάγνωσης και της ασθένειας. Η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες εντάχθηκε στο DSM-3 επειδή ένας πυρήνας ψυχιάτρων και βετεράνων εργάστηκε συνειδητά και σκόπιμα επί σειρά ετών για να το συμπεριλάβει. Εν τέλει το πέτυχε, επειδή ήταν καλύτερα οργανωμένος, πολιτικά περισσότερο ενεργός και πιο τυχερός από τους αντιπάλους του.[27] Η συμπερίληψη της διαταραχής του μετα-τραυματικού στρες άνοιξε το δρόμο για τη διεύρυνση της έννοιας του τραύματος.

Στο εγχειρίδιο DSM-4, που δημοσιεύθηκε το 1994, το τραύμα άλλαξε μορφή.  Για να παραφράσω έναν κοινωνικό ανθρωπολόγο,[28] δεν αντιμετωπίζει μόνο το γεγονός ότι ο θάνατος και ο τραυματισμός επηρεάζουν τους ανθρώπους με διαφορετικούς τρόπους, αλλά επίσης και το τι συνιστά απειλή μπορεί να γίνει αντιληπτό με πολύ διαφορετικούς τρόπους από διαφορετικούς ανθρώπους. Επιπλέον, ο στρεσογόνος παράγοντας μπορεί να είναι όχι μόνο στιγμιαίο βίωμα αλλά ένας συνολικός απολογισμός του βιώματος. Η διάγνωση της αδυναμίας της ενθύμησης του περιστατικού, ακόμα και 20 χρόνια αργότερα, είναι επίσης κάτι ενδεικτικό της διαταραχής του μετα-τραυματικού στρες. Έτσι λοιπόν χάρη στην εκτεταμένη χρήση του όρου και την προοδευτική του εκλαΐκευση, η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες μπορεί να κάνει την εμφάνισή της οπουδήποτε. Για παράδειγμα, από ένα ερωτηματολόγιο που απεστάλη ταχυδρομικώς σε γιατρούς που παρακολουθούσαν θύματα της βομβιστικής επίθεσης που πραγματοποιήθηκε το 1998 στο Omagh της Βόρειας Ιρλανδίας[29] διαπιστώθηκε ότι το 25% αυτών έπασχαν από διαταραχή μετα-τραυματικού στρες. Το άρθρο αυτό μάλιστα επέπληττε τους γιατρούς για το ότι δεν ζητούσαν θεραπεία για τους ίδιους.[30] Επιπλέον, η διεύρυνση του ορισμού των τραυματικών στρεσογόνων παραγόντων στο να συμπεριλαμβάνει το βίωμα της γνώσης της είδησης ότι κάτι κακό έχει συμβεί σε κάποιον από το στενό περιβάλλον, σημαίνει ότι τώρα μετράει και το σοκ από δεύτερο χέρι.[31] Στο Ηνωμένο Βασίλειο το ποσό που προορίζεται για ψυχολογική αποζημίωση με βάση την διάγνωση μπορεί να είναι πολλές φορές υψηλότερο από 30.000 - 40.000 λίρες, ποσό με το οποίο η αρμόδια Αρχή για τις αποζημιώσεις των εγκληματικών τραυματισμών αποζημιώνει για την τραυματική απώλεια ενός ποδιού.[32]

Ενώ στο παρελθόν οι ψυχοπαθολογίες θεωρούνταν από την άρχουσα τάξη ως προβλήματα και ως εμπόδια στο δρόμο για την επίτευξη των στόχων τους, προς το τέλος του 20ού αιώνα είχαν γίνει ευκαιρίες της αγοράς, όπως θα δούμε στη συνέχεια...

Η τρέλα στον 21ο αιώνα: DSM-5

Σε αντιδιαστολή με την ιδεολογία σχετικά με την διαφάνεια της επιστημονικής διαδικασίας, η ομάδα εργασίας για το DSM-5 προσπάθησε να καλύψει τα ίχνη της. Οι συμφωνίες που υπέγραφαν τα μέλη της ήταν στο πλαίσιο κλειστής διαδικασίας και έτσι δεν γνωρίζουμε όλες τις πολιτικές αντιπαραθέσεις για το νέο γύρο της επιστημονικής προσπάθειας. Θα δώσουμε δύο παραδείγματα προβλημάτων που αντιμετώπισε η ομάδα εργασίας.

Πρώτον, σε ένα κεντρικής σημασίας άρθρο με τίτλο The Conceptual Development of DSM-5 [«Η εννοιολογική ανάπτυξη του DSM-5»], που γράφτηκε το 2009, παραδέχθηκε την αδυναμία παροχής ενός βασικού ορισμού για την ψυχική διαταραχή, την αδυναμία εξεύρεσης διαχωρισμών μεταξύ των ψυχικών διαταραχών, καθώς επίσης και ότι είναι απίθανο να βρεθεί γενετικό υπόβαθρο για τις περισσότερες ψυχικές διαταραχές, άποψη χονδροειδής και απλουστευτική σε κάθε περίπτωση. Δεύτερον, οι επιτόπιες δοκιμές κατέδειξαν εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα διαγνωστικής αξιοπιστίας· έτσι λοιπόν ανέθεσε στην ίδια τον στόχο της «διαχείρισης των προσδοκιών» προκειμένου να προετοιμαστεί το έδαφος έτσι ώστε οι επαγγελματίες του επιστημονικού τους χώρου καθώς και άλλοι χρήστες να αποδέχονται φτωχά αποτελέσματα. Και εμείς θα πρέπει να πιστέψουμε ότι αυτό είναι επιστήμη;

Από τη δημοσίευση του DSM-5 (Μάιος 2013) αναζωπυρώθηκαν παλιά υπαρξιακά επιχειρήματα σχετικά με τη μελλοντική κατεύθυνση της ψυχιατρικής. Αξίζει να γίνει λόγος σε δύο πρόσφατα κείμενα. Στο ένα, που γράφτηκε από τον Κένεθ Κέντλερ,[33] ο ρόλος της Επιστημονικής Επιτροπής του DSM-5 περιγράφεται[34] ως την τεράστια προσπάθεια να καταστεί επιστημονικό ό,τι στην ουσία αποτελούσε μια διαδικασία διαπραγμάτευσης. Το κείμενό του αξίζει να διαβαστεί για να γίνει κατανοητό πώς δουλεύουν αυτοί οι άνθρωποι. Αντλεί διδάγματα για τις μελλοντικές εκδόσεις του DSM και προσβλέπει πολλά περισσότερα από αυτές. Σε αντιδιαστολή με τον Κέντλερ, ο Τομ Ίνσελ, διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας,[35] έφτιαξε ένα μπλογκ στο οποίο παρουσιάζει τη δικιά του αποτίμηση για το νέο Εγχειρίδιο τονίζοντας την αναξιοπιστία του [του εγχειριδίου]. Δήλωσε την πρόθεση του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας να αναπροσανατολίσει την έρευνά του πέρα από τις διαγνωστικές κατηγορίες του DSM και, δεδομένου ότι αυτό αποτελεί τον μεγαλύτερο χρηματοδότη της έρευνας παγκοσμίως, κάτι τέτοιο δεν συνιστά απειλή για τους ψυχιάτρους. Αφού απέρριψε ένα μέρος από τη μεθοδολογία του DSM θεωρώντας την ως άχρηστη, στη συνέχεια δήλωσε ότι θα πρέπει να συνεχίσει να χρησιμοποιείται έως ότου βρεθεί κάτι καλύτερο, το οποίο θα προκύψει ως αποτέλεσμα της «συλλογής στοιχείων από την επιστήμη της γενετικής, της φυσιολογίας, της απεικόνισης και της γνωσιολογίας, έτσι ώστε να διαπιστωθεί κατά πόσο όλα αυτά τα στοιχεία συνολικά και όχι μόνο τα συμπτώματα σχετίζονται με την ανταπόκριση στη θεραπεία». Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, σύμφωνα με την άποψη του Εθνικού Ινστιτούτου Ψυχικής Υγείας, οι ψυχικές διαταραχές είναι βιολογικές διαταραχές που αφορούν τις εγκεφαλικές συνάψεις που εμπλέκουν συγκεκριμένους τομείς της γνώσης, του συναισθήματος και της συμπεριφοράς. Από ό,τι φαίνεται οι κατηγορίες του DSM δεν ήταν τελικά η προαναγγελθείσα νίκη για την επιστήμη. Αλλά η επιστήμη είναι νεκρή! Ζήτω η επιστήμη!

Η ψυχή μας υπό τη μορφή της αξίας[36]

Η τρέχουσα τάξη μεγέθους των διαγνωσμένων ψυχασθενειών σε βαθμό επιδημίας είναι τραγελαφική. Οι απόλυτοι αριθμοί των διαγνωσμένων πασχόντων στις ΗΠΑ είναι εκπληκτικοί. Για παράδειγμα 15 εκατομμύρια ενηλίκων πάσχουν από κατάθλιψη και 40 εκατομμύρια ενηλίκων από άγχος και μανιοκατάθλιψη, τα 14 εκατομμύρια εκ των οποίων αντιμετωπίζουν σοβαρά μειωμένη ικανότητα να λειτουργήσουν μέσα στην κοινωνία. Επιπλέον, το προσδόκιμο ζωής των σοβαρά πασχόντων ψυχασθενών έχει τις τελευταίες δεκαετίες μειωθεί στα 15-25 έτη. Και η επιδημία δεν περιορίζεται μόνο σε ενήλικες· τα παιδιά έχουν γίνει μια σημαντική ομάδα-στόχος. Ενώ στο τέλος της δεκαετίας του ’80 η αναλογία των παιδιών που λάμβαναν αντικαταθλιπτικά φάρμακα ήταν ένα στα 250, μέχρι το 2002 η αναλογία ανήρθε στο ένα στα 40 παιδιά. Πρόκειται για μια αύξηση πάνω από έξι φορές.

Τι αποτελέσματα σε μακροπρόθεσμο επίπεδο είχαν τα φαρμακευτικά προϊόντα αξίας εκατομμυρίων δολαρίων που προορίζονταν για τους ψυχικά ασθενείς στην Αμερική; Τα στατιστικά στοιχεία μπορούν να βρεθούν και αλλού[37], αλλά η γενική εικόνα δίνεται επιγραμματικά παρακάτω: Όσον αφορά τη σχιζοφρένεια, η κατάσταση για όσους εκ των πασχόντων δεν ακολουθούν φαρμακευτική αγωγή έχει παραμείνει σχεδόν σταθερή: περίπου το 70% των ανθρώπων που υποφέρουν από το πρώτο επεισόδιο της ψύχωσης πήραν εξιτήριο από το νοσοκομείο εντός δεκαοκτώ μηνών και λίγοι πήραν εξιτήριο αλλά τελούν υπό παρακολούθηση μεγάλης διάρκειας. Σήμερα μόνο το 5% των ασθενών που ακολουθούν φαρμακευτική αγωγή αναρρώνουν μακροπρόθεσμα. Το άγχος στο παρελθόν θεωρείτο μια ήπια διαταραχή. Σήμερα είναι η κύρια διάγνωση για το 8% των ανθρώπων που παίρνουν επίδομα λόγω ψυχιατρικής αναπηρίας. Το 1955 νοσηλεύτηκαν 38.000 άτομα με μείζονα κατάθλιψη[38] και υψηλό ποσοστό αναμένετο να λάβει εξιτήριο. Σήμερα αποτελεί την κύρια αιτία ανικανότητας στην Αμερική για ανθρώπους ηλικίας μεταξύ 15-45 ετών. Η διπολική διαταραχή[39] (στο παρελθόν γνωστή ως μανιοκατάθλιψη) αποτελούσε μια σπάνια περίπτωση και το ποσοστό ανάρρωσης ανερχόταν στο 85%. Σήμερα το ποσοστό ανάρρωσης έχει πέσει στο 33% περίπου και, μακροπρόθεσμα, η κατάσταση εκείνων που ακολουθούν κανονικά τη φαρμακευτική τους αγωγή μπορεί να επιδεινωθεί το ίδιο με εκείνη των σχιζοφρενών ή των νευροληπτικών. Ορίστε ο θρίαμβος της ιατρικής επιστήμης και των μαγικών της χαπιών!

Η περιγραφή της ψυχασθένειας επί των ημερών μας μοιάζει ελάχιστα με την αντίστοιχη του 1950, ή των χρόνων του παγκοσμίου πολέμου, ή των αρχών ή του τέλους του 19ου αιώνα, όπως περιγράφηκε διαμέσου των προαναφερθέντων παραδειγμάτων του άρθρου. Όπως καταδείχθηκε προηγουμένως η ψυχική ασθένεια έχει την ιστορικότητά της κάτι το οποίο δεν σταμάτησε με την ανακάλυψη της ψυχιατρικής. Οι ιατρικές παθολογίες ακολουθούν την πορεία του καπιταλισμού. Η πορεία αυτή έχει δημιουργήσει στρεσογόνους παράγοντες που έδρασαν στην κοινωνία και δημιούργησαν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές παθολογικές επιδράσεις που εκδηλώθηκαν ως «ψυχογενής φυγή» στα τέλη του 19ου αιώνα στη Γαλλία, υπό τη μορφή των νευρώσεων πολέμου στον 20ό αιώνα ή οδήγησαν στην έξαρση των καταθλίψεων στον πολιτισμένο 21ο αιώνα. Εδώ εδράζεται η ανεπάρκεια του ορθόδοξου μαρξισμού να ερμηνεύσει την ιστορικότητα των ψυχοπαθολογιών μέσω του μοντέλου «βάση-εποικοδόμημα». Η κεντρική θέση της έννοιας της αξίας[40] στην κατανόηση του καπιταλισμού δεν μεταφράζεται στο να τη δούμε με καθαρά οικονομικούς όρους. Η έννοια της αξίας είναι το κλειδί για την κοινωνική συμβολική του καπιταλισμού, αλλά αυτό δεν μπορεί να σταθεί μόνο του. Θα πρέπει να εξεταστεί στο πλαίσιο όλων των κοινωνικών παραγόντων - όπως η εξουσία, τα πρότυπα, οι πεποιθήσεις, οι ταυτότητες - που επιτρέπουν στην κοινωνία να λειτουργήσει. Την ίδια στιγμή επιτρέπουν στην έννοια της αξίας να παρεισφρήσει στην υποκειμενικοποίηση[41] του ανθρώπου μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία. Αυτή είναι μια δυναμική διαδικασία και είναι επιτακτική ανάγκη να αναγνωριστεί η ιστορική της διάσταση.

Εν κατακλείδι, στην αρχή το κράτος και οι γραφειοκράτες του τομέα της υγείας ανέπτυξαν μεθόδους για να χειριστούν και να διαχειριστούν τους στρατιώτες στον πόλεμο, και αργότερα οι μέθοδοι αυτοί επεκτάθηκαν στον υπόλοιπο πληθυσμό, όπως αναφέραμε νωρίτερα. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τέτοιες μέθοδοι αναπτύχθηκαν για να καλύψουν τις στρατιωτικές ανάγκες όταν τα αστικά κράτη βρίσκονταν σε πόλεμο μεταξύ τους. Αυτό που προκαλεί πραγματική έκπληξη είναι ο τρόπος με τον οποίο η διαταραχή του μετα-τραυματικού στρες που δημιουργήθηκε για τους σκοπούς του DSM-3 έχει διεισδύσει σε τόσους πολλούς τομείς της ζωής. Σήμερα η αστική κοινωνία αναγνωρίζει τραυματικές διαταραχές σε επιζώντες ενός μεγάλου φάσματος καταστάσεων∙ από τα τσουνάμι μέχρι την παιδική σεξουαλική κακοποίηση, από το Ολοκαύτωμα μέχρι κάποιο τροχαίο ατύχημα, από τις εθνικές εκκαθαρίσεις μέχρι απλά το να διαβάζει κάποιος γι’ αυτές. Διαπιστώνουμε τη διεύρυνση της κουλτούρας του τραύματος διαμέσου των ορισμών που δίνονται από γιατρούς, επιστήμονες της ιατρικής και από τις σχετικές βιομηχανίες. Οι παρεχόμενες θεραπείες προέρχονται από μια βιομηχανία παροχής συμβουλών που είναι εφοδιασμένη με κάθε είδος θεραπεία και αντικαταθλιπτικά χάπια. Ουσιαστικά, αυτά τα εμπορεύματα προκαλούν θυματοποίηση. Άραγε πολλοί από όσους βιώνουν φρικτές εμπειρίες βρίσκονται σε κατάσταση απελπισίας; Σίγουρα ναι. Αλλά πάσχουν από ψυχικές διαταραχές;

Σε πολιτισμικό επίπεδο, αυτό προωθεί μια εντελώς αρνητική έμφαση στην ψυχική παθολογία ως κοινή εμπειρία για την ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα. Πολύ δε περισσότερο από το αποτέλεσμα μιας κεντρικά κατευθυνόμενης πολεμικής πολιτικής, αυτή η έμφαση είναι το αποτέλεσμα όλων εκείνων των ενδιαφερόμενων φορέων μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία που διεκδικούν το μερίδιό τους ο καθένας με τον τρόπο του διαμέσου της κοινωνικο-οικονομικής οδού που έχει ενεργοποιηθεί από την έννοια της αξίας. Η έκρηξη των τελευταίων δεκαετιών έχει τροφοδοτήσει τις βιομηχανίες «λάιφσταιλ» με διασημότητες, περιοδικά και τηλεοπτικά «τοκ-σόου». Όλα αυτά συμβάλλουν στην ερμηνεία και την ενίσχυση των συνθηκών ψυχικής αποδιοργάνωσης και απελπισίας και στη διατήρηση και την επέκταση των επιδημιών. Οι φορείς αυτοί έχουν όλοι την αγορά τους, τα κέρδη στα οποία αποσκοπούν και η αμοιβαία τους ενίσχυση συμβάλλει μαζικά στη δόμηση της δεκτικότητας στην εξάπλωση της ψυχικής αποδιοργάνωσης και της κοινωνικής παρέκκλισης. Τα τηλεοπτικά προγράμματα ιδίως συμβάλλουν στην παγκοσμιοποίηση του αμερικανικού πολιτισμού διαδραματίζοντας το ρόλο τους στην εξάπλωσή του σε διεθνές επίπεδο.

Ωστόσο αυτή είναι μια πτυχή των διαδικασιών πραγμοποίησης[42] μέσα στην κοινωνία. Εκτός από την πραγμοποίηση του εργάτη στη σφαίρα της παραγωγής και του καταναλωτή στην αγορά, ο καπιταλισμός πραγμοποιεί επίσης την ψυχή της ανθρωπότητας, χρησιμοποιώντας την ανθρώπινη ψυχή ως ένα ακόμη έδαφος για την αξιοποίηση του κεφαλαίου, για τη βαθύτερη διείσδυση της μορφής της αξίας, εντείνοντας της εξατομίκευση της εργατικής τάξης και συμβάλλοντας στην περαιτέρω επέκταση της αγοράς.

Η πίεση που ασκείται αποσκοπεί την εξατομίκευση της ευθύνης για την παραφροσύνη, θεωρώντας την ως κάτι το οποίο κατέχει το ίδιο το άτομο. Το ίδιο το άτομο κατέχει τη δυσλειτουργία∙ οι ψυχο-βιομηχανίες πρόκειται να βρουν μια θεραπεία για τα προβλήματα του κατεστραμμένου μυαλού του. Με τον τρόπο αυτό, η προσοχή εκτρέπεται από την πραγματική πηγή της τρέλας, που δεν είναι άλλη από την απόλυτη παράνοια αυτού του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος.

Marlowe

Οκτώβριος 2013

 Πηγή άρθρου: http://internationalist-perspective.org

Internationalist Perspective, No 58-59, Χειμώνας 2013/ Άνοιξη 2014, σ. 21-29

 Τίτλος πρωτοτύπου: DSM-5: Recipes for Madness

Η μετάφραση έγινε από τα αγγλικά

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΤΟ ΕΝΖΥΜΟ-Για μια κοινωνία χωρίς τάξεις, Νο 3, Νοέμβριος 2014

[1] American Psychiatric Association (APA) (Σ.τ.Μ.)

[2] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) (Σ.τ.Μ.)

[3] Αξιοποίηση [valorization] του κεφαλαίου: Το κεφάλαιο γενικώς είναι (ανταλλακτική) αξία που αυξάνεται με την απόσπαση υπεραξίας. Υπεραξία είναι η διαφορά ανάμεσα στην αξία της εργατικής δύναμης και στην αξία που δημιουργεί η εργασία. Επομένως, αξιοποίηση είναι η διαδικασία αύξησης του κεφαλαίου διαμέσου της εκμετάλλευσης της ζωντανής εργασίας (εργασία του εργάτη), η οποία επιτυγχάνεται με την πραγματοποίησης της ανταλλακτικής αξίας των εμπορευμάτων μέσω της πώλησής τους στην αγορά. (Σ.τ.Μ.)

[4] Ο Ιπποκράτης είναι ο θεμελιωτής της ορθολογικής ιατρικής που κατόρθωσε να την απαλλάξει από τα μεταφυσικά στοιχεία, τις προλήψεις, τις προκαταλήψεις, τις δαιμονολογίες και τις δεισιδαιμονίες της εποχής. Η θεωρία της χυμοπαθολογίας ή των τεσσάρων χυμών διατυπώθηκε το 400 π.Χ. Ακόμα και σήμερα, αν και οι θετικές επιστήμες έχουν εξελιχθεί και η θεωρία των τεσσάρων ιδιοσυγκρασιών έχει ξεπεραστεί, συνεχίζει να ισχύει στον τομέα της ψυχολογίας. Βάση της θεωρίας είναι η επίδραση που έχουν οι τέσσερις χυμοί του σώματος, οι οποίοι είναι το αίμα, η μαύρη χολή, η λευκή χολή και το φλέγμα. Οι τέσσερις χυμοί σχετίζονται επίσης με τέσσερα όργανα του σώματος, τα οποία παράγουν το κάθε ένα, ένα χυμό. Όταν οι τέσσερις χυμοί βρίσκονται σε ισορροπία μέσα στο σώμα, τότε πρόκειται για ευκρασία, δηλαδή ο άνθρωπος είναι υγιής όπως θα λέγαμε σήμερα. Αντίθετα, η δυσκρασία περιγράφει την κατάσταση όταν η ισορροπία των χυμών έχει χαθεί. Η δυσκρασία εκδηλώνεται με τις διάφορες ασθένειες που παρουσιάζονται. (Σ.τ.Μ.)

[5] Πρόκειται για τον συνδυασμό διαφορετικών πίστεων. Ο συγκρητισμός μπορεί να περιλαμβάνει τη μείξη και αναλογία αρκετών ξεχωριστών παραδόσεων, ειδικά στη θεολογία και τη μυθολογία της θρησκείας, επιβάλλοντας έτσι μια ενότητα και επιτρέποντας μια περιεκτική προσέγγιση άλλων δογμάτων. (Σ.τ.Μ.)

[6] “Tabula rasa” είναι η λατινική έκφραση του όρου «άγραφος πίνακας». Με τον όρο αυτό δηλώ­νεται η κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής κατά τη στιγμή της γέννησής του. Η ψυχή του ανθρώπου όταν γεννιέται θεωρείται εντελώς κενή παραστάσεων και ιδεών κι έτσι μοιάζει με λευκό άγραφο χάρτη ή πίνακα. Πάνω σ’ αυτήν εγγράφονται οι αντιλή­ψεις και τα βιώματα που διαμορφώνει ο άνθρωπος υπό την επίδραση του κόσμου που τον περιβάλλει διαμέσου των αι­σθήσεών του. Υποστηρικτές αυτής της θεωρίας υπήρξαν κατά την αρχαιότητα οι στωικοί. Στη Δυτική Φιλοσοφία η έκφραση tabula rasa είναι συνδεδεμένη με το ρεύμα του εμπειρισμού. Αν και ο όρος είναι κεντρικός στο Δοκίμιο για την Ανθρώπινη Νόηση (1690) του Άγγλου εμπειριστή Τζων Λοκ, ο ίδιος χρησιμοποίησε την αγγλική μορφή του όρου «λευκός πίνακας» (blank slate). Η λατινική του μορφή ως tabula rasa εμφανίστηκε το 1700 στη γαλλική μετάφραση του Δοκιμίου από τον Πιέρ Κοστ. (Σ.τ.Μ.)

[7] Ο Φραντς Μεσμέρ (Franz Mesmer) ισχυριζόταν πως η μέθεξη και η θεραπεία ήταν το αποτέλεσμα της διοχέτευσης μιας μυστήριας «απόκρυφης» δύναμης που την αποκαλούσε «ζωϊκό μαγνητισμό». Προς τα τέλη του 18ου αιώνα, η αρχή του «ζωικού μαγνητισμού» έγινε η αφετηρία μίας μεγάλης και δημοφιλούς σχολής, αυτής των Μαγνητιστών (‘animal magnetizers’). (Σ.τ.Μ.)

[8] Η ηγουμένη Χίλντεγκαρντ φον Βίνγκεν (Hildegard von Bingen, 1098 - 1179) ήταν Γερμανίδα συγγραφέας, συνθέτιδα και φιλόσοφος. Συνέγραψε θεολογικά και βοτανολογικά κείμενα, ύμνους για τη Θεία Λειτουργία, ποιήματα, ιντερλούδια. Επίσης έχει μείνει γνωστή για τα οράματα που έβλεπε και για την ικανότητά της να προβλέπει το μέλλον. Τιμάται τόσο από την Καθολική Εκκλησία, όσο και από την Αγγλικανική και Προτεσταντική. (Σ.τ.Μ.)

[9]  Michel Foucault, Madness and Civilisation, 1965.

[10] Ο Φιλίπ Πινέλ (Philippe Pinel, 1745-1826) ήταν Γάλλος ανθρωπιστής και οραματιστής γιατρός, πρωτοπόρος για την αποφυλάκιση των ψυχασθενών. Ο Πινέλ έθεσε  τα θεμέλια της νεότερης ψυχιατρικής και συνέβαλε στην καθιέρωση ανθρώπινης μεταχείρισης των σοβαρότερων περιπτώσεων ασθενών που κρατούνταν αλυσοδεμένοι στα ψυχιατρεία, υπό άθλιες συνθήκες ζωής. (Σ.τ.Μ.)

[11] Τα συμπτώματα που εμφάνιζαν οι ασθενείς ήταν νευρικά προβλήματα, εξάντληση, τρέμουλο και χρόνιο πόνο. (Σ.τ.Μ.)

[12]  Ο Γαλλοπρωσικός πόλεμος (Ιούλιος 1870 – Μάιος 1871). (Σ.τ.Μ.)

[13] Ψυχογενής φυγή (psychogenic fugue): Μορφή ψυχοαποσυνδετικής διαταραχής (dissociative disorder), όπου το άτομο αφήνει πίσω του ταυτότητα, ζωή και περιβάλλον και πλανάται σε ένα καινούργιο μέρος που το απειλεί λιγότερο. (Σ.τ.Μ.)

[14] Ο κοινωνικός δαρβινισμός είναι η μεταφορά στο χώρο της κοινωνίας μιας χοντροκομμένης διαστρέβλωσης της θεωρίας του Δαρβίνου για τη βιολογική εξέλιξη των όντων. Κοινωνικός δαρβινισμός καλείται η αντίληψη κατά την οποία στην κοινωνία ο ισχυρότερος είναι προορισμένος να υπερισχύσει εις βάρος του ασθενέστερου, δήθεν κατ’ αναλογία με το νόμο της φυσικής επιλογής. (Σ.τ.Μ.)

[15] Οι εργάτες του Παρισιού αντέδρασαν παρά το γεγονός ότι ήταν σε πολιορκία από τους Γερμανούς και τον Μάρτιο του 1871 κατέλαβαν το Παρίσι και δημιούργησαν την Παρισινή Κομμούνα, η οποία τελικά κατεστάλη βίαια από τα γαλλικά στρατεύματα με την υποστήριξη των Πρώσων. (Σ.τ.Μ.)

[16] Οι θεωρίες εκφυλισμού είχαν μεγάλη επιρροή στις κοινωνικές και βιολογικές επιστήμες κατά τον 19ο αιώνα. Οι καταβολές τους είναι προ-επιστημονικές και εσφαλμένες αντιλήψεις της κληρονομικότητας που συνδέονται με τις εθνότητες και την προέλευση των ανθρώπινων φυλών. Οι θεωρίες εκφυλισμού προσπάθησαν να βρουν εξηγήσεις για την κοινωνική αλλαγή σε φυσικά ή βιολογικά συστήματα. (Σ.τ.Μ.)

[17] “Shell-shock” («κλονισμός βομβαρδισμού»): Παλαιότερος όρος που αντικαταστάθηκε με τον όρο «εξάντληση μάχης» (“combat-fatigue”). Πρόκειται για ψυχολογική διαταραχή που παρατηρείται σε συνθήκες πολέμου και είναι αποτέλεσμα άγχους, πιέσεων και εξάντλησης. Οι στρατιώτες επιστρέφουν συναισθηματικά κατεστραμμένοι από τη φρίκη της μάχης και εμφανίζουν μια αδυναμία που εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως: ως πανικός, φόβος, αδυναμία στο λόγο, τον ύπνο, το περπάτημα κτλ. (Σ.τ.Μ.)

[18] Η Μάχη του Πασεντάλε, γνωστή και ως Μάχη της Φλάνδρας, διεξήχθη τον Ιούλιο του 1917 μεταξύ των Βρετανικών και των Γερμανικών Δυνάμεων. Η Φλάνδρα βρισκόταν στα βόρεια του Βελγίου σε μία αρκετά μεγάλη εκτεταμένη περιοχή, ενώ η μάχη πήρε το όνομα της από το ύψωμα Πασεντάλε. (Σ.τ.Μ.)

[19] Report of the War Office Committee of Enquiry into ‘Shell Shock’ (1922). (Σ.τ.Μ.)

[20] Αποκορύφωμα της πολιτικής κατευνασμού που ακολουθούσαν οι ηγέτες του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας έναντι της Γερμανίας κατά την περίοδο 1933-1939, ήταν η Συμφωνία του Μονάχου. Πρόκειται για το Σύμφωνο που προέκυψε και υπογράφηκε στην Διεθνή Συνδιάσκεψη του Μονάχου που συνήλθε εσπευσμένα στις 29 Σεπτεμβρίου 1938 στο Μόναχο της Γερμανίας, προκειμένου να αποτραπεί επικείμενη πολεμική σύρραξη μεταξύ Γερμανίας και Τσεχοσλοβακίας. Στην Συνδιάσκεψη αυτή παρέστησαν δύο πρωθυπουργοί (ο Τσάμπερλεν του Ηνωμένου Βασιλείου και ο Νταλαντιέ της Γαλλίας) και δύο ηγέτες: της Ιταλίας, Μπενίτο Μουσολίνι και της Γερμανίας Αδόλφος Χίτλερ, συνοδευόμενοι από τους υπουργούς Εξωτερικών των χωρών τους και υπέγραψαν την επομένη, 30 Σεπτεμβρίου, το Σύμφωνο του Μονάχου δια του οποίου και συνομολογήθηκε η προσάρτηση της Σουδητίας (περιοχή Γερμανών Σουδητών της Τσεχοσλοβακίας) στο Γ΄ Ράιχ. Από τη διάσκεψη αυτή αποκλείστηκε η συμμετοχή εκπροσώπου της Τσεχοσλοβακίας. (Σ.τ.Μ.)

[21] Βλ. Περίληψη του άρθρου του Ben Shephard: The Rise of the Trauma Culture («Η άνοδος της κουλτούρας του τραύματος»), De Historie Vande Psychiatricais Basis Voor De Toekomst, Je Havens & GJ Van Der Ploeg (eds), 2002.

[22] Βλ. http://www.who.int/classifications/icd/en/

[23] International Classification of Diseases and Related Health Problems (ICD) (Σ.τ.Μ.)

[24] National Institute of Mental Health (NIMH) (Σ.τ.Μ.)

[25] Robert Spitzer (1939- ): Αμερικανός καθηγητής ψυχιατρικής και ψυχολόγος (Σ.τ.Μ.)

[26] Post-Traumatic Stress Disorder (PTSD). (Σ.τ.Μ.)

[27] Βλ. Wilbur J Scott, PTSD in DSM-III: A Case in the Politics of Diagnosis and Disease, Social Problems, τεύχος 37, no 3, Αύγουστος 1990.

[28] Allan Young, The Harmony of Illusions: Inventing Post-Traumatic Stress Disorder, 1995.

[29] Βομβιστική ενέργεια με νεκρούς, που πραγματοποιήθηκε από τον «πραγματικό ΙΡΑ» στις 15/8/1998. (Σ.τ.Μ)

[30] Jenny Firth-Cozens, Simon Midgley, Clive Burges, Questionnaire survey of post-traumatic stress disorder in doctors involved in the Omagh bombing, British Medical Journal, τεύχος 319, no 7225 (18-25 Δεκ. 1999); σ. 1609

[31] Derek Summerfield, The Invention of Post-Traumatic Stress Disorder and the Social Usefulness of a Psychiatric Category, British Medical Journal, τεύχος 322, no 7278 (13 Ιαν. 2001) σ. 95-98.

[32] Στο ίδιο.

[33] Ο Kenneth Kendler είναι ένας Αμερικανός ψυχίατρος γνωστός για την πρωτοποριακή του έρευνα στην ψυχιατρική γενετική και ιδιαίτερα τα γενετικά αίτια της σχιζοφρένειας. Είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Ψυχιατρικής και Συμπεριφορικής Γενετικής στο Virginia Commonwealth University και ένας από τους δύο συντάκτες του περιοδικού Psychological Medicine. Συμμετείχε στην ομάδα εργασίας του DSM-3, του DSM-4 και του DSM-5. (Σ.τ.Μ.)

[34] K.S.Kendler, A history of the DSM-5 scientific review committee, Psychological Medicine, Αύγουστος 2013, σ.1-8.

[35] http://www.nimh.nih.gov/about/director/2013/transforming-diagnosis.shtml

[36] Υπό την έννοια της ανταλλακτικής αξίας. Για την έννοια της ανταλλακτικής αξίας βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.)

[37] Βλ. πηγές στο Robert Whitaker, Anatomy of an Epidemic: magic bullets, psychiatric drugs and the astonishing rise of mental illness in America, 2010. Μέρος τρίτο, Outcomes.

[38] Μείζων κατάθλιψη (Major depression): Διαρκής κατάσταση κατάθλιψης χωρίς εμφανή αίτια. Μπορεί να συνοδεύεται από ψυχωσικά στοιχεία, όπως ψευδαισθήσεις, παραληρηματικές ιδέες ή καταθλιπτικό λήθαργο. Συν. Μονοπολική Κατάθλιψη (Σ.τ.Μ.)

[39] Διπολική διαταραχή (Bipolar disorder): Μορφή συναισθηματικής διαταραχής που διακρίνεται από έντονες αλλαγές στη διάθεση, με τη μορφή επεισοδίων μανίας και κατάθλιψης. Έχει κατά μεγάλο μέρος αντικαταστήσει τον όρο Μανιοκαταθλιπτική Ψύχωση. (Σ.τ.Μ.)

[40] Ως αξία εννοείται η ανταλλακτική αξία, δηλ. η αξία των εμπορευμάτων ως αντικείμενα αγοράς και πώλησης. (Σ.τ.Μ.)

[41] Υποκειμενοποίηση είναι ο τρόπος δια του οποίου ένα άτομο ή μια κοινωνική ομάδα διαμορφώνει την ιδιαίτερη ταυτότητά του μέσα από το εκάστοτε υφιστάμενο πλέγμα κοινωνικών σχέσεων. Έτσι, στο πεδίο της υποκειμενοποίησης, ο εαυτός (ατομικός ή συλλογικός) έτσι όπως τον αντιλαμβάνονται οι άλλοι, δηλαδή η κοινωνία εντός της οποίας διαμορφώνεται, είναι ο κοινωνικός εαυτός, ο εαυτός όπως ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις των άλλων. (Σ.τ.Μ.)

[42] Η ουσία της εµπορευµατικής δοµής συνίσταται στο ότι µια συνάφεια, µια σχέση µεταξύ προσώπων αποκτά τον χαρακτήρα του πράγµατος (πραγμοποίηση) και έτσι αποκτά µια «αντικειµενικότητα» που συγκαλύπτει κάθε ίχνος της θεµελιώδους ουσίας της, της σχέσης µεταξύ ανθρώπων. Βλ. Γλωσσάρι στο τέλος του περιοδικού (Σ.τ.Μ.)

Στους δρόμους ενάντια στον ψυχιατρικό ολοκληρωτισμό

από εφημερίδα των συντακτών

Πορεία στο Χαϊδάρι θυμίζοντας τους «θανάτους που πέρασαν στα ψιλά» | Θ. ΚΟΥΤΣΟΥΜΠΟΣ

Μαζική πορεία ενάντια στον ψυχιατρικό ολοκληρωτισμό πραγματοποιήθηκε χθες στο Χαϊδάρι, έπειτα από κάλεσμα της κατάληψης «Παπουτσάδικο». Συμμετείχαν η «Πρωτοβουλία για ένα Πολύμορφο Κίνημα στην Ψυχική Υγεία», η «Λαϊκή Συνέλευση Περιστερίου», οργανώσεις και συλλογικότητες, θυμίζοντας τους «θανάτους που πέρασαν στα ψιλά».

Δηλαδή τον θάνατο τριών καθηλωμένων ασθενών στο ΨΝΑ στο Δαφνί στις 4 Σεπτεμβρίου από ασφυξία λόγω πυρκαγιάς στην πτέρυγα του «πρώην 7ου Τμήματος», με 19 ψυχικά πάσχοντες από τους οποίους οι 15 είναι μόνιμα δεμένοι με ιμάντες.

«Δεμένοι στα κρεβάτια τους, παλεύουν για ζωή, μικροαστέ θυμήσου, ευθύνεσαι κι εσύ», «Ούτε ψυχιατρεία, ούτε τρελοκομεία, μόνη θεραπεία η ελευθερία» και «Ηλεκτροσόκ, δεσίματα και βασανισμοί, έτσι θεραπεύει η ψυχιατρική» ήταν μερικά από τα συνθήματα που ακούστηκαν σε μια πορεία με ιδιαίτερο παλμό και μαχητικότητα, με σχεδόν 1.000 διαδηλωτές.

Είκοσι μέρες έχουν περάσει από τη νέα τραγωδία στο Δαφνί και, παρά τις δεσμεύσεις για κατεπείγουσα ΕΔΕ και τη σύσταση επιτροπής για «την άμεση βελτίωση των συνθηκών νοσηλείας των ασθενών στο ΨΝΑ», το πραγματικό έγκλημα της μόνιμης καθήλωσης και παραμέλησης των ψυχικά πασχόντων μέχρι εξοντώσεως παραμένει ατιμώρητο.

Τον Μάιο άλλος ένας ασθενής είχε χάσει τη ζωή του, χτυπημένος από άλλον τρόφιμο, επίσης μόνιμα καθηλωμένο, που κατάφερε να λυθεί. Και τότε είχε καταγγελθεί η πρακτική της καθήλωσης και τότε είχε αναφερθεί ως βασική αιτία η έλλειψη προσωπικού και οι περικοπές λόγω μνημονίων, καθώς, όπως λέγεται, «ο ιμάντας είναι πιο φτηνός».

Μόνο που, όπως σημειώνει η Συσπείρωση για την Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση, «το λεγόμενο “πρώην 7ο”, οι ολημερίς και διά βίου καθηλωμένοι τρόφιμοι, δεν είναι προϊόν του Μνημονίου και της κρίσης. (...) Είναι προϊόν της κυρίαρχης Ψυχιατρικής. Αυτό που γίνεται τώρα είναι ότι, με τα διαδοχικά μνημόνια, η ιδρυματική επάρκεια του κλειστού ολοπαγούς ιδρύματος έχει καταρρεύσει και το σύστημα εκρήγνυται, με τραγικές συνέπειες για τις ζωές των ασθενών...».

Σύμφωνα με μαρτυρίες, ο ασθενής στον οποίο επιχειρείται να φορτωθεί η ευθύνη για την πυρκαγιά παραμένει δεμένος με ιμάντες στο Εφημερείο του ΨΝΑ, επειδή καμία πτέρυγα του νοσοκομείου δεν παίρνει την ευθύνη να τον δεχτεί.

ΞΕΜΠΕΡΔΕΥΟΥΜΕ ΜΕ ΤΟ ΠΑΛΙΟ;

Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης

Παναγιώτης Κουρουμπλής

Βουλευτής με το ΠΑΣΟΚ την περίοδο 1996-2004 και 2009-29/6/2011.Ψήφισε το πρώτο μνημόνιο

Αναπληρώτρια υπουργός αρμόδια για θέματα Τουρισμού

Έλενα Κουντουρά

Βουλευτής με την ΝΔ την περίοδο 2004-2007 και το 2009-2/2012

Υπουργός εθνικής άμυνας

Πάνος Καμμένος

Βουλευτής με την ΝΔ την περίοδο 1993-11/2001.Επίσης διετέλεσε  υφυπουργός με την ΝΔ στο υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής.

Υφυπουργός αρμόδια για θέματα Βιομηχανίας

Θεοδώρα Τζάκρη 

Βουλευτής με το ΠΑΣΟΚ την περίοδο 2004-11/2013.Επίσης διετέλεσε υφυπουργός με το ΠΑΣΟΚ Εσωτερικών,Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης

Αναπληρωτής υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων

 Μάρκος Μπόλαρης

Βουλευτής με το ΠΑΣΟΚ την περίοδο 2004-10/2012.Επίσης διετέλεσε με το ΠΑΣΟΚ υφυπουργός Οικονομίας,Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας

Επίσης ένα σχόλιο για τις υπουργοποιήσεις Δημήτρη Καμμένου,Δημήτρη Παπαγγελόπουλου και Νίκου Τόσκα 

Έγινα υφυπουργός… παλιοπούστηδες

Ο ΧΡΥΣΑΥΓΙΤΗΣ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΣΥΡΙΖΑ.

Δημήτρης Παπαγγελόπουλος, αναπληρωτής υπουργός για θέματα διαφθοράς. Ως εισαγγελέας της ΚΥΠ επί Κωστάκη Καραμανλή χειρίστηκε τις υποθέσεις των υποκλοπών, των Πακιστανών, της ΜΑΥΟ και όλες κατέληξαν στο αρχείο.... 
Κατάλαβες? "Κατάλαβα" να λες

Χακί καμώματα στο Ίντερνετ («Τα συνθήματα χρησιμοποιούνται τους περισσότερες φορές συνειδητά για την ανύψωση του ηθικού των στρατιωτών και ειδικότερα στους καταδρομείς αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της κουλτούρας που διαμορφώνεται στο σώμα», λέει ο ταξίαρχος εν αποστρατεία κ. Νίκος Τόσκας. Ο ίδιος παραδέχεται πως όταν ήταν διοικητής στρατιωτικής μονάδας στον Έβρο προέτρεπε τους στρατιώτες του να τραγουδούν παρόμοιους «ύμνους». «Τώρα που το σκέφτομαι καλύτερα, ταλαντεύομαι αν έκανα τότε τη σωστή επιλογή», παραδέχεται μιλώντας στα «ΝΕΑ».)

«Χαριστικοί φόνοι» και ναζιστική γενοκτονία. Η ευθύνη των ψυχιάτρων.

Διαβάζουμε στη χαρακτηριστική ναζιστική αφίσα του 1938 : «60.000 μάρκα είναι το ποσό που κοστίζει στην λαϊκή κοινότητα, στη διάρκεια της ζωής του , αυτό το άτομο που πάσχει από κληρονομική μειονεξία. Αγαπητέ συμπολίτη αυτά είναι και δικά σου χρήματα .

Του Agostino Pirella

Στο πλαίσιο μιας ιστορίας της ψυχιατρικής θεωρούμενης, όχι πλέον σαν στερεότυπης ιστορίας των ψυχιάτρων-ηρώων αλλά, σαν ιστορίας της πειθαρχικής εξουσίας πάνω στην κοινωνική παρέκκλιση και πάνω στην τρέλλα, γίνεται αναφορά στην ευθύνη των ψυχιάτρων για τηδολοφονία 200.000 αναπήρων και ψυχιατρικών ασθενών στη Γερμανία και στις κατεχόμενες ζώνες ανάμεσα στο 1939 και 1945.

Αυτή η γενοκτονία, που διαπράχθηκε με επιστημονική ακρίβεια, είχε σαν έδαφος που την εξέθρεψε τη συζήτηση της δεκαετίας του ’20 για τους «χαριστικούς φόνους» και τη ρατσιστική εκστρατεία ενάντια σε κάθε μορφή «εκφυλισμού της φυλής», που διεξήχθη και από ψυχιάτρους πολύ γνωστούς όπως ο Λεονάρντο Μπιάνκι.

Η παρέμβασή μου θέλει να είναι η έκθεση ενός ψυχιάτρου που συμμετείχε, από τη δεκαετία του ’50, στις εμπειρίες του μετασχηματισμού και του ξεπεράσματος των ψυχιατρικών νοσοκομείων στο βαθμό που είναι χώροι απομόνωσης, καταπίεσης και θανάτου. Μας έχουν συνοδεύσει σε αυτό το δύσκολο δρόμο, ψυχίατροι όπως ο εξαιρετικός φίλος Φράνκο Μπαζάλια και συνοδοιπόροι, όπως ο Μισέλ Φουκώ και ο Ρόμπερτ Καστέλ, που μ’ ένα λαμπρό τρόπο ξανάγραψαν την ιστορία της ψυχιατρικής σαν ιστορία της κρατικής τάξης, της λογικής του εγκλεισμού και της πειθαρχικής εξουσίας πάνω στη συμπεριφορά που κρίνεται «παρεκκλίνουσα».

Η ιστορία της ψυχιατρικής, από τη γέννησή της στην αστική κοινωνία στο τέλος του περασμένου αιώνα μέχρι σήμερα, ξαναγράφτηκε όχι πια σαν τυποποιημένη ιστορία των ψυχιάτρων ηρώων, σαν ιστορία των διευθυντών των ψυχιατρικών ασύλων αλλά σαν πολύ πιο πολύπλοκη ιστορία των ψυχιατρικών ιδρυμάτων, ως οργάνων προσαρμοσμένων στη λειτουργία των κοινωνικοοικονομικών ισορροπιών της περιόδου. Ιδιαίτερα ο Φράνκο Μπαζάλια ανέφερε πολλές φορές την άμεση σχέση ανάμεσα στην πλήρη απασχόληση και το κλείσιμο των ψυχιατρικών νοσοκομείων.

Ωστόσο η πολυπλοκότητα του ζητήματος δεν επιτρέπει οικονομιστικές απλοποιήσεις. Όπως έχει διαπιστωθεί, διακυβεύονται επίσης τα μεγάλα ζητήματα της κανονικότητας και της πολιτιστικής της σχετικότητας, η σχέση της με το ζήτημα των εξουσιών, η συμβολική σημασία της τρέλλας και του παραληρήματος, σαν αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξης και των κυρίαρχων αξιών (ή αντίθετα σαν γκροτέσκα μίμηση της κυριαρχίας), η λειτουργία της ψυχιατρικής σαν χώρου εξάσκησης των οργανικών επαγγελματιών της κυρίαρχης τάξης και ούτω καθεξης.

Πέρα από τη σχέση, που έχει διερευνηθεί ιστορικά, ανάμεσα στη ψυχιατρική και τις κοινωνικοοικονομικές ισορροπίες, ανάμεσα στα ψυχιατρικά ιδρύματα και την εξουσία την οργανωμένη μέσα στις πολιτικές επιλογές, τέλος ανάμεσα στους ψυχιάτρους και σ’ αυτό που ο μακαρίτης ο Φουκώ ονόμασε «Gouvernementialite» (δεν ξέρω αν πρόκειται για ένα νεολογισμό) μπορούν ξανά να εμφανιστούν και να ερμηνευτούν, σύμφωνα με μία λογική διαφορετική από τη συνήθη, ολόκληρα συμβάντα, μερικές φορές τρομερά, που βρίσκονται πίσω μας μέσα στην ιστορία αλλά επίσης και γύρω μας, μέσα στην καθημερινή μας ζωή.

Αυτό ισχύει για την τρομερή νύχτα ανάμεσα στο 1939 και στο 1945 (που τώρα πια είναι αρκούντως ντοκουμενταρισμένη στη γερμανική γλώσσα, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό στην Ιταλική και ίσως στη Γαλλική) όταν εξολοθρεύτηκαν πάνω από 200.000 ψυχικά ασθενείς και ανάπηροι, που δολοφονήθηκαν με «επιστημονική» ακρίβεια, με την ενεργό συμμετοχή των ψυχιάτρων, αληθινών και κατάλληλων «ειδικών της δολοφονίας», στη Γερμανία και στις άλλες γειτονικές χώρες, που κατακτήθηκαν ή προσαρτήθηκαν.

Ο Michael van Cranach, γερμανός ψυχίατρος, που ακριβώς εδώ στη Γαλλία παρουσίασε αυτή τη μαύρη σελίδα της ευρωπαϊκής ψυχιατρικής , κατήγγειλε τη σιωπή γύρω από αυτά τα γεγονότα, μια πραγματική απώθηση για πολλά χρόνια…

…Ένας εξέχων βερολινέζος γιατρός, που είναι τώρα πρόεδρος του Ιατρικού Συλλόγου του Βερολίνου, παρατήρησε ότι «δεν υπήρξε καμιά οργανωμένη αντίσταση των γιατρών στην εξολόθρευση των ασθενών και των αναπήρων». Θα πρόσθετα ότι υπήρξε αντίθετα μια δημόσια αναγνώριση από πολλούς ψυχιάτρους, που ενεπλάκησαν σε αυτό το πρόγραμμα, ψυχιάτρους που δε δολοφόνησαν μ’ ένα φυσικό τρόπο αλλά έφτιαξαν τις λίστες των υποψηφίων για τους «θαλάμους αερίων» ή για τις ενέσεις μορφίνης και σκοπολαμίνης. Μερικές φορές, αυτούς τούς υπερασπίστηκαν συνάδελφοι που δεν ενεπλάκησαν, με επιχειρήματα αστήρικτα και απολογητικά. Έτσι ζει η ψυχιατρική συντεχνία.

Το πρόγραμμα, όπως σας είναι γνωστό, ονομάστηκε «Aktion T4» (από τη διεύθυνση του βερολινέζικού κτιρίου όπου είχε την έδρα της η οργάνωση του προγράμματος που ευφημιστικά ορίστηκε ως «Euthanasie Problem» : Tiergartenstrasse 4).

Τα κίνητρα πήγαζαν από την ανάγκη να προβλεφτεί η παροχή ενός «χαριστικού θανάτου» σε «ανίατους ασθενείς» ή με «μια ζωή ανάξια να τη ζει κανείς». Αντηχούν σ’ αυτά τα λόγια απόηχοι από ένα ρατσισμό που διακρίνει τους ανθρώπους σε άξιους και ανάξιους, σε υγιείς και παράφρονες, ένα ρατσισμό που προϋπήρχε του ναζισμού και που θεμελιώνεται ακόμα και σήμερα στην ελευθερία της καταπίεσης και της καταστολής εκ μέρους αυτών που κατέχουν την εξουσία.

Η ναζιστική εξολόθρευση δεν είναι μόνο ένα μέρος του ναζιστικού τρόπου διακυβέρνησης. Με μια πιο βαθειά έρευνα φαίνεται ότι είναι ένα μέρος της ιστορίας της ψυχιατρικής.

Μια ψυχιατρική έτοιμη να καλύψει και να δικαιολογήσει τη θεσμοποιημένη βία, όπως και να καλύψει και να δικαιολογήσει τις επιμέρους πράξεις βίας απέναντι σε ανθρώπινα, ανυπεράσπιστα και πιο αδύναμα όντα. Η «κοινωνικό-δαρβινιστική», ας την πούμε, δικαιολογία αυτού του πράγματος ξεκινάει από μακριά.

Η υπόθεση της επικινδυνότητας σχηματίζεται σιγά-σιγά τον περασμένο αιώνα αναφορικά με τους «ψυχασθενείς» και κατόπιν επενδύει όλες τις παρεκκλίσεις, τους επιληπτικούς, τους αλκοολικούς, τους «εκφυλισμένους», τους νευρασθενικούς, τους ηλίθιους, όπως ανώδυνα τους καταγράφει η εθνική ιταλική δόξα, ο Leonardo Bianchi πατέρας του «νόμου για τα ψυχιατρεία και τους φρενοβλαβείς» του 1904 (ρύθμιση του 1909). Γι’ αυτούς δεν επικαλούνταν στην Ιταλία, την ευθανασία αλλά τη στείρωση, συνοδευομένη μ’ ένα φυσικό τρόπο από πρωτοβουλίες με στόχο να εμποδίσουν όλα αυτά τα «υποκείμενα να μολύνουν το κοινωνικό σώμα», εννοώντας την «αναπαραγωγή νέων όντων έντονα ελαττωματικών και προδιατεθειμένων στην τρέλλα».

Στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’20 η συζήτηση στην Ιταλική ψυχιατρική κυριαρχήθηκε από προτάσεις δύο γερμανών συγγραφέων, των Binding και Hoche, εκ των οποίων ο δεύτερος ήταν φημισμένος ψυχίατρος. Είναι ακριβώς του Hoche η τρομερή δήλωση – που από κάθε άποψη προκαταλαμβάνει τη ναζιστική εξολόθρευση – σύμφωνα με την οποία «στην περίπτωση τρελλών ανοϊκών, πρόκειται για άδεια ανθρώπινα υπολείμματα για τα οποία η εξόντωση δεν είναι ένα έγκλημα, δεν είναι μια βαρβαρότητα, δεν είναι ούτε καν μια ανήθικη πράξη, αλλά αντίθετα μια χρήσιμη πράξη, που πρέπει να επιτραπεί από το δικαστήριο, αφού ακούσει το γιατρό».

Οι θέσεις των Binding και Hoche συζητιούνταν γαλήνια παρόλο που δεν αφορούσαν παρά τον πρόλογο στην «ευθανασία» της ναζιστικής περιόδου που ακολούθησε.

Ο εξέχων ψυχίατρος Enrico Morselli δημοσίευσε το 1923 ένα βιβλίο με τίτλο «Η δολοφονία από οίκτο (Ευθανασία) σε σχέση με την ιατρική, την ηθική και την ευγονική». Αν και αποκρούει τη θέση των δύο γερμανών συγγραφέων, ο Μορσέλι συζητά μαζί τους, επιζητώντας να ποντάρει πάνω στην πρόοδο της επιστήμης που θα επιτρέψει μια πρόγνωση λιγότερη σοβαρή των περιστατικών που σήμερα κρίνονται ανίατα.

Ένας σχολιαστής, στην ακόμα και σήμερα εκδιδόμενη «Rivista sperimentale di freniatria», γράφει ως εξής: «Ο Εκκλησιαστής, ανάμεσα στις πολυάριθμες ευκαιρίες του Χρόνου, δεν παραμελεί, σε αντιπαράθεση με την τέχνη της ανάρρωσης, αυτή της δολοφονίας. Και η φόρμουλα αυτή φαίνεται ακόμα περισσότερο προσδιορισμένη σαν κανόνας για ιατρική χρήση». Είναι λοιπόν, τη δολοφονία από οίκτο, που θέλει να υπαινιχθεί ο αρχαίος σοφός; «Με τον ίδιο τρόπο, ανάμεσα στους γιατρούς της Aktion T4» υπήρχαν οι «ειδικοί του θανάτου» αλλά ήδη στα βιβλία του Binding και του Hoche προβλεπόταν αυτή η «αργή και βαθμιαία ασφυξία με το θανατηφόρο αέριο» που 20 χρόνια αργότερα έγινε αντικείμενο πειραματισμού σε ευρύτατη κλίμακα.

Είναι τρομερό να σκεφτόμαστε ότι αυτοί οι «ειδικοί» χρησιμοποιήθηκαν επίσης και για την εξολόθρευση μη ασθενών στο μοναδικό κρεματόριο-φούρνο, που ήταν σε ενέργεια στην Ιταλία, αυτό της Τεργέστης. Από το ψυχιατρικό νοσοκομείο της πόλης, πήραν πράγματι, έγκλειστους για τους οποίους λεγόταν ότι ήταν «εβραίοι και παρτιζάνοι» και τους εξόντωσαν στην περιβόητη Risiera di san alba».

Δεν γνωρίζουμε ακόμα, παρά τις έρευνες που έγιναν στην Τεργέστη, εάν επρόκειτο για την επέκταση στην Ιταλία του σχεδίου εξόντωσης των ασθενών ή για την ανελέητη καταστολή των ανεπιθύμητων πολιτών.

Όπως είπαμε, η ιταλική ψυχιατρική της δεκαετίας του 1920, απασχολείται, πέρα από τη συζήτηση για την ευθανασία και τη στείρωση και με την τροποποίηση του νέου νόμου «για τα ψυχιατρεία και τους φρενοβλαβείς» του 1904-1909. Το ρατσιστικό πολιτικό κλίμα, που αποτελούσε το προοίμιο του φασισμού, προσανατόλιζε σε μια πολεμική ενάντια στις άλλες, εξαιρετικά φιλελεύθερες πλευρές του νόμου. Αυτός προέβλεπε την «πιστοποίηση του γεγονότος», πριν από την εντολή της δικαστικής ή της κοινοτικής εξουσίας. Αυτό κριτικάρεται γιατί επιμηκύνει το χρόνο εκτέλεσης της ενέργειας. Επιπλέον οι ψυχίατροι διεκδίκησαν τη δυνατότητα της αυτόνομης απόφασης για τον εγκλεισμό. Μόνο μια μειοψηφία κατανοεί ότι αυτή η δυνατότητα κινδύνευε να κάνει πιο δύσκολη τη σχέση με τον ασθενή.

Ρατσιστικοί τόνοι είναι όλο και περισσότερο παρόντες στη συζήτηση στους ψυχιατρικούς κύκλους. Θεμελιώνεται το 1927 (ο Μουσολίνι έχει την εξουσία εδώ και πέντε χρόνια) το «Φασιστικό Αρχείο της πολιτικής ιατρικής», έκδηλα προσανατολισμένο στην «υπεράσπιση της φυλής». Είναι μια διμηνιαία επιθεώρηση, που έβγαινε στην Πάρμα, με τη φροντίδα ενός εξέχοντος κλινικού, του καθ. Gabba και σε μια σημείωσή της το 1927 εξαίρεται το «φασιστικό σφρίγος» με το οποίο προχωράει στην υπεράσπιση της φυλής: «Η υγεία του ατόμου αποκτά, πράγματι αξία αν, πάνω απ’ όλα, θεωρηθεί σε σχέση με την υγεία της φυλής».

Το 1929 οργανώνεται το πρώτο εθνικό φασιστικό συνέδριο των γιατρών των ψυχιατρείων. Από την ανάγνωση των πρακτικών, φαίνεται ότι μπορούμε να πούμε ότι όλοι είχαν αποδεχθεί το «νέο» καθεστώς. Το ίδιο έγινε επίσης και με τους πανεπιστημιακούς καθηγητές: μόνο καμιά δεκαριά απ’ αυτούς (κυρίως ιστορικοί και φιλόσοφοι) δεν έδωσαν τη συγκατάθεσή τους στο φασισμό.

Η συζήτηση κυριαρχείται από δυο θεμελιώδεις συγκυρίες: τις τροποποιήσεις του νόμου, για τον οποίο είπαμε και τις στρατηγικές που θα έπρεπε να ακολουθηθούν απέναντι στην αύξηση του αριθμού των φρενοβλαβών. Στην πραγματικότητα, για να το πούμε πιο σωστά, επρόκειτο για την αύξηση του αριθμού των νοσηλευομένων στα ψυχιατρικά νοσοκομεία.

Πράγματι, μέσα σε πενήντα χρόνια (1875-1925), οι νοσηλευόμενοι αυξήθηκαν από 47,3% ανά 100.000 κατοίκους στο 150,1%, τριπλασιαζόμενοι. Το στοιχείο αυτό, όπως συχνά συμβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις, έχει αναφερθεί κατά κόρον: ο στόχος είναι ο εντυπωσιασμός της κοινής γνώμης και των αρμοδίων, για να χορηγηθούν περισσότερα χρήματα και  νέες και περισσότερο σύγχρονες δομές, ανάμεσα στις οποίες και τα «εξωτερικά ιατρεία». Ορισμένοι δείχνουν να έχουν σοβαρές και ειλικρινείς ανησυχίες για την ανάγκη της μείωσης του βάρους των ψυχιατρείων και για την αποκέντρωση της περίθαλψης. Αλλά ο αναφερθείς πιο πάνω Bianchi βρίσκει τον τρόπο να προωθήσει το ρόλο της ψυχιατρικής σαν φορέα θεραπευτικού, για κάθε «ανωμαλία», κάθε παρέκκλιση, κάθε διαφορετικότητα.

Παραθέτω: «Η ανησυχία που εξέφρασε ο Morel, ο Maudsley, ο  Griesinger και πολλοί άλλοι σχετικά με την απειλή του αυξανόμενου εκφυλισμού του ανθρωπίνου είδους, μας θέτει την υποχρέωση να σκεφτούμε επισταμένα πάνω στις μορφές του εκφυλισμού, πάνω στις αιτίες που μπορεί να τον καθορίζουν, πάνω στους νόμους εξαιτίας των οποίων επιδεινώνεται στις μέλλουσες γενιές, πάνω στην πρόληψη που οφείλουμε να προτείνουμε». Και αφού θυμήθηκε και αυτός, την αύξηση των νοσηλευόμενων μέσα σε 50 χρόνια, συνεχίζει ως εξής: «Αλλά πόσοι είναι οι τρελλοί που δε νοσηλεύονται, πόσοι οι ιδιώτες, πόσοι οι ηλίθιοι, οι επιληπτικοί, οι εγκληματίες, οι αδύναμοι στο πνεύμα, οι βαρείς νευρασθενικοί, οι μορφινομανείς, οι κοκαϊνομανείς, οι επιπόλαιοι άνθρωποι και οι ασήμαντοι, οι οποίοι φέρουν το πνεύμα του κακού, που είναι αρνητισμός, μέσα στις οικογένειες και μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον; Και πόσοι είναι οι ανώμαλοι χαρακτήρες, που αντιπροσωπεύουν αρχικές μορφές του ανθρώπινου εκφυλισμού;»

Δεν πρόκειται για έναν θερμόαιμο του περιθωρίου αλλά για τον πιο φημισμένο και ισχυρό ψυχίατρο, τον πατέρα του νόμου για τα ψυχιατρεία, που αντιστάθηκε μέχρι το 1978, όταν αντικαταστάθηκε από τον 180!

Αυτή η κουλτούρα της καταπίεσης και της άμυνας από τις μεγάλες μάζες των φτωχών και άτυχων πολιτών, από ολόκληρες «επικίνδυνες τάξεις» αντιπροσώπευσε ωστόσο, το βαθύ κίνητρο μιας ψυχιατρικής φοβισμένης και επαρχιακής, ικανής να συνεργαστεί με το νέο καθεστώς, για να χαρακτηρίσει σαν έγκλημα την παρέκκλιση. Δεν υπήρξε καμιά τροποποίηση του νόμου για τα ψυχιατρεία αλλά εισήχθη ο νέος φασιστικός κώδικας (ο κώδικας Rocco, 1930), η καταγραφή των ψυχιατρικών νοσηλευόμενων στο Ποινικό Μητρώο και ισχυροποιήθηκε η σύνδεση ανάμεσα στην επικινδυνότητα και την ψυχική αρρώστια με ερμηνείες του νόμου ιδιαίτερα περιοριστικές.

Ανάμεσα στις «δόξες» της φασιστικής περιόδου, θα ήθελα να υπενθυμίσω σε όλους μας τη γέννηση του ηλεκτροσόκ. Οι Cerletti και Bini για να βρουν μια εναλλακτική λύση στο σοκ με καρδιαζόλη, που χρησιμοποιούνταν στο σφαγείο της Ρώμης για τη εξουδετέρωση της αντίδρασης των γουρουνιών πριν από το σφάξιμο. Το 1938 εφάρμοσαν για πρώτη φορά δυο ηλεκτρόδια στο κεφάλι ενός αγνώστου ψυχωσικού που μεταφέρθηκε στην κλινική από την αστυνομία. Από τίποτα δεν προκύπτει ότι του ζήτησαν την άδεια: ήταν ένας άγριος πειραματισμός, όπως άγρια παραμένει πολύ συχνά, ακόμα μέχρι σήμερα, κατά τη γνώμη μου, η συμπεριφορά της ψυχιατρικής στο πρόβλημα της θεραπείας.

Θέλω, τέλος, ν’ ασχοληθώ, μ’ ένα ανησυχητικό δεδομένο, σχετικά με την θνησιμότητα των νοσηλευόμενων στα ιταλικά ψυχιατρεία νοσοκομεία στη διάρκεια του πολέμου. Οι έγκλειστοι σ’ αυτά τα νοσοκομεία στην περίοδο του πολέμου (1940-1950) ήταν ελαφρά λιγότεροι σχετικά με την προηγούμενη περίοδο (1934-1939): 525.506 έναντι 558.110.

Η θνησιμότητα πέρασε αντίθετα από το 5,88% στο 10,72% φτάνοντας στην Campania μέχρι και το 20,37%. Σε αριθμούς έφτασε από 32.873 στους 52.236 νεκρούς. Όλο αυτό μέσα στα πέντε χρόνια του πολέμου. Δυο ψυχίατροι, που σε μια εργασία του 1946 προσπάθησαν να ερευνήσουν τα αίτια αυτής της τραγωδίας, ανέφεραν τη μεγάλη επισιτιστική κρίση που χτύπησε τη χώρα. Ωστόσο, η κρίση αυτή δεν μπορεί να εξηγήσει αυτό το γεγονός πλήρως. Για παράδειγμα, γιατί σ’ ένα μη μητροπολιτικό νοσοκομείο και με όλη την ύπαιθρο γύρω οι θάνατοι έφτασαν στην ίδια περίοδο από 7,8% στο 27,7%; Μπορεί κανείς να μιλά για παθητική ευθανασία; Είναι ένα ερώτημα που παραμένει ανοιχτό.

Αλλά και μετά τον πόλεμο το ποσοστό των θανάτων στα ιταλικά ψυχιατρικά νοσοκομεία παρέμεινε ανησυχητικό, παρόλο που δεν ήταν στα επίπεδα του πολέμου.

Ο θάνατος συνόδευε το λυκόφως του ψυχιατρικού ονείρου να κλείσει μέσα στον περίβολο του ψυχιατρείου, τον πόνο, τη διαφορετικότητα, το παραλήρημα και την αντίθεση. Σε μια προμετωπίδα στο Istituzione Negata το θεμελιακό αυτό βιβλίο μετασχηματισμού της ιδρυματικής ψυχιατρικής στην Ιταλία, διαβάζουμε αυτή την επίκληση ενός παλιού εγκλείστου: «Γιατί πριν αυτοί που ήταν εδώ παρακαλούσαν να πεθάνουν. Όταν μια φορά, πέθαινε εδώ ένας, χτύπαγε η καμπάνα, τώρα δεν χρησιμοποιείται πια. Όταν χτύπαγε η καμπάνα έλεγαν όλοι: ω θεέ μου, μακάρι να πέθαινα εγώ, που είμαι τόσο κουρασμένος να κάνω αυτή τη ζωή εδώ μέσα! Πόσοι από αυτούς δεν πέθαναν, που μπορούσαν να είναι ζωντανοί και υγιείς. Αντίθετα επειδή ήταν απελπισμένοι γιατί δεν είχαν κανένα δρόμο διαφυγής, δεν ήθελαν πλέον να τρώνε. Τους έριχναν το φαγητό από τη μύτη με το λάστιχο αλλά τίποτα δεν μπορούσε να γίνει, γιατί βρίσκονταν κλεισμένοι εδώ μέσα και δεν είχαν καμιά ελπίδα εξόδου. Όπως ένα φυτό όταν ξεραίνεται επειδή δε βρέχει και τα φύλλα μαραίνονται, έτσι ήταν εδώ και οι άνθρωποι».

Το συμπέρασμα δεν μπορεί παρά να είναι σχηματικό, αν και όχι προσωρινό. Πολύ δουλειά έρευνας πρέπει ακόμα να γίνει πάνω στην πρακτική της ασυλικής ψυχιατρικής. Ο Ernst Klee, ένας γερμανός ερευνητής, ευαγγελικός ιερέας, έγραψε: «Είναι τρομερό όχι μόνο τί και πως έγινε, είναι τρομερό το γεγονός ότι όλοι συμμετείχαν σε αυτό εθελοντικά».

Επομένως η αντιπαράθεση ανάμεσα σ’ αυτόν που κατευθύνει την μανιασμένη και ενίοτε πολυμαθή επιθετικότητά του ενάντια στους πάσχοντες και αυτόν που είναι στο πλευρό τους για να απελευθερώσει τον εαυτό του, ενώ όλοι μπορούν να απελευθερωθούν, δεν μπορεί παρά να συνεχιστεί. Και προσθέτουμε ότι η ιστορική ψυχιατρική χρειάζεται ακόμα πολύ για να μπορέσει να συγχωρεθεί για ό,τι έκανε.

Πηγή:

Δημοσιεύτηκε στην τριμηνιαία περιοδική έκδοση της επιστημονικής ένωσης του ΨΝΑ «Τετράδια Ψυχιατρικής» Σεπτέμβρης 1994, τεύχος Νο 47, σε μετάφραση του Θ. Μεγαλοοικονόμου

Ο γιατρός που έκανε τις λοβοτομές σόου μπροστά σε κοινό και εγχείρησε ακόμη και 12χρονο παιδί επειδή ήταν άτακτο

από ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Η πρώτη λοβοτομή έγινε το 1935 από τον Πορτογάλο ψυχίατρο Αντόνιο Έγκαζ Μονίζ. Έκανε δύο τρύπες στην κάθε πλευρά του κεφαλιού και έκοψε τα νεύρα που συνέδεαν το μπροστινό μέρος με τον υπόλοιπο εγκέφαλο. Ο Ιταλός ψυχίατρος Αμάρο Φιαμπέρτι βρήκε ένα τρόπο να κάνει την εγχείρηση μόλις σε 10 λεπτά. Τον αντέγραψε ο Αμερικάνος ψυχίατρος Γουόλτερ Φρίμαν, το 1945. Αντί να τρυπάει και να ανοίγει το κρανίο, κάρφωνε δύο βελόνες στις άκρες των ματιών και από εκεί έκοβε τα νεύρα του εγκεφάλου. Για να μην αντιστέκεται ο ασθενής, του έκανε ηλεκτροσόκ μέχρι να λιποθυμήσει. Η ιατρική πολλές φορές διέφερε ελάχιστα από τα σκληρότερα βασανιστήρια.

Η διαδικασία της λοβοτομής 

Ο Φρίμαν ήταν λίγο επιδειξίας και του άρεσε να εγχειρεί τους ασθενείς μπροστά σε θεατές. Έκανε μέχρι και 25 εγχειρήσεις μέσα σε μια μέρα και για να εντυπωσιάσει τα πλήθη, έβαζε και τις δύο βελόνες ταυτόχρονα μέσα στα μάτια. 

Παρενέργειες 

Η εγχείρηση είχε γίνει πρώτα σε επιθετικούς χιμπατζήδες και τα αποτελέσματα ήταν θετικά. Οι χιμπατζήδες ήταν πιο ήρεμοι και υπάκουοι και παρόμοια επίδραση είχε και στους άνθρωπους. Η λοβοτομή εφαρμόστηκε σε ασθενείς με κατάθλιψη και σχιζοφρένεια και τα συμπτώματά τους φάνηκαν να υποχωρούν. Όμως μαζί με αυτά, υποχώρησε και η προσωπικότητά τους. Λειτουργούσαν σχεδόν σαν ρομπότ. Έχαναν την ικανότητα να φροντίσουν τον εαυτό τους και να διατηρήσουν οποιαδήποτε κοινωνική επαφή. Ήταν πειθήνιοι και ήσυχοι, με αχανές βλέμμα που κοίταζε κενό.

Ασθενής, πριν και μετά την επέμβαση .

Τα επίσημα στοιχεία αναφέρουν ότι περίπου το 1/3 των ασθενών θεραπευόταν, το 1/3 δεν επηρεαζόταν καθόλου και το 1/3 έμενε «φυτό». Τα στοιχεία θεωρούνται ανακριβή, γιατί ελάχιστοι γιατροί που εφάρμοσαν την εγχείρηση διατήρησαν επαφές με τους ασθενείς για να καταγράψουν την εξέλιξή τους. 

Ασθενείς 

Ο Φρίμαν εγχείρησε μέχρι και ένα 12χρονο αγόρι, τον Χάουαρντ Ντάλι. Η μητέρα του παραπονιόταν ότι ο Χάουαρντ ήταν πολύ άτακτος, δεν ήθελε να πάει νωρίς για ύπνο και του άρεσε να ακούει μουσική και να ρεμβάζει με τις ώρες. Ο ψυχίατρος πείστηκε ότι με μία λοβοτομή ο μικρός Χάουαρντ θα γινόταν ένα άριστο παιδί. Η πρόβλεψή του δεν επαληθεύτηκε. Ο Χάουαρντ πέρασε την εφηβική του ηλικία έγκλειστος σε ψυχιατρική κλινική, αργότερα φυλακίστηκε και εθίστηκε στο αλκοόλ. Δε θυμόταν καθόλου τη λοβοτομή που υπέστη μικρός και το έμαθε σε ηλικία 50 ετών.

Εργαλεία για λοβοτομές 

Περισσότεροι από 50.000 ασθενείς υπέστησαν λοβοτομή στην Αμερική και αντίστοιχοι ήταν οι αριθμοί στην Ευρώπη. Το 1949, ο Αντόνιο Εγκάζ Μονίζ πήρε το Νόμπελ Ιατρικής για την καινοτόμο θεραπεία του. Το 1950, η Σοβιετική Ένωση, η Γερμανία και η Ιαπωνία απαγόρευσαν τις λοβοτομές γιατί ήταν «εναντίον των ανθρώπινων αρχών». Στην Αμερική, οι λοβοτομές εφαρμόζονται ακόμα και έχουν απαγορευτεί μόνο σε ορισμένες Πολιτείες.

Σε λοβοτομή υποβάλλονταν έως το 1983 Δανοί με νοητική υστέρηση

Σε λοβοτομή υποβλήθηκαν την περίοδο 1947-1983 πολλοί Δανοί με νοητική υστέρηση, μεταξύ των οποίων και παιδιά. Αρκετοί ήταν εκείνοι που πέθαναν κατά τη διάρκεια της χειρουργικής αυτής επέμβασης.
Σύμφωνα με τον ιστορικό Γέσπερ Βάτσι Κραγκ, ο οποίος ετοιμάζεται να εκδώσει βιβλίο πάνω στο θέμα, «σκοπός τους δεν ήταν να τους θεραπεύσουν, αλλά να τους ηρεμήσουν δηλαδή να βελτιώσουν την κατάστασή τους».

Σε συνέντευξή του στη χριστιανική εφημερίδα Kristelig Dagbladet, σημείωσε πως «Τα αποτελέσματα των εγχειρήσεων δεν ήταν γενικά καλά και ορισμένοι -7,6%- δεν επέζησαν».

Ο Κραγκ, ο οποίος είναι ιστορικός της ιατρικής στη Δανία, στηρίζει το βιβλίο του στις αναλύσεις ιατρικών φακέλων ασθενών. Το βιβλίο πρόκειται να κυκλοφορήσει τον Οκτώβριο με τίτλο «Det hvide snit» (Η Λευκή Τομή).

«Αυτό που συνέβη στους κόλπους των ανθρώπων με νοητική υστέρηση ήταν στην πραγματικότητα χειρότερο από αυτό που συνέβη στην ψυχιατρική» υπογράμμισε, αναφερόμενος «σε πολλές εγχειρήσεις που είχαν γίνει σε παιδιά ήδη από την ηλικία των 6 ετών», μολονότι ο εγκέφαλός τους «δεν είχε ακόμη αναπτυχθεί τελείως».

Συνολικά από το 1947 ως το 1983, όταν απαγορεύτηκε η λοβοτομή στη Δανία, περίπου 4.500 Δανοί είχαν υποβληθεί στην επέμβαση αυτή, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία.

Ωστόσο μέχρι σήμερα δεν ήταν γνωστό ότι μεταξύ αυτών που υποβλήθηκαν σε λοβοτομή υπήρχαν και άνθρωποι με νοητική υστέρηση.

Στην πραγματικότητα περισσότεροι από 300 άνθρωποι με νοητική υστέρηση υποβλήθηκαν σε λοβοτομή κατά την περίοδο αυτή στο πανεπιστημιακό νοσοκομείο της Κοπεγχάγης, το Rigshospitalet, και στο Kommunehospitalet του Όρχους, δεύτερης πόλης της χώρας, δήλωσε ο Κραγκ.

Η πρόεδρος της εθνικής ένωσης ατόμων με νοητική υστέρηση, LEV, Σάιτερ Κρίστενσεν, δήλωσε «βαθύτατα συγκλονισμένη» από αυτήν την «ολοκληρωτική έλλειψη σεβασμού προς την ανθρώπινη ζωή που δεν θα πιστεύαμε ποτέ ότι θα μπορούσε να υπάρξει μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο».

«Πρόκειται για ανθρώπους (γιατρούς) υψηλής παιδείας που επετίθεντο σε ανυπεράσπιστους ανθρώπους χωρίς να είναι βέβαιοι ότι θα επιτύχουν το ελάχιστο θετικό αποτέλεσμα» καταγγέλλει η ίδια στην εφημερίδα.

Ο υπουργός Υγείας Μπέρτελ Χαάρντερ έκρινε σημαντικό ότι σήμερα πέφτει φως σε αυτό το άγνωστο κεφάλαιο της ιστορίας. «Η εξήγηση είναι ότι, εδώ και καιρό, θεωρούσαν τους ανθρώπους με νοητική υστέρηση πρόσωπα η ζωή των οποίων δεν είχε καμία αξία» δήλωσε στην εφημερίδα Kristelig Dagbladet.

Φασισμός- Δημοκρατία και ψυχιατρική

Σχόλιο του Γιώργου Μεριζιώτη

Τα κείμενα που ακολούθου είναι από το περιοδικό «Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ είναι θεραπευτική» τεύχος 3-4 του 1984 που έβγαινε από την Κίνηση για τα Δικαιώματα των «ψυχασθενών» όπου στις συνελεύσεις της συμμετείχα για ένα διάστημα.

Ο τίτλος της δημοσίευσης είναι  «αυθαίρετα» δικός μου αλλά πιστεύω ότι αναδεικνύει το γεγονός, ότι δεν είναι τυχαίο ότι το ηλεκτροσόκ και η λοβοτομή εφευρέθηκαν και εφαρμόστηκαν το μεν ηλεκτροσόκ  στην Ιταλία στην εποχή του Μουσολίνι. Ενώ η λοβοτομή στην Πορτογαλία την εποχή του φασίστα δικτάτορα Σαλαζάρ, ως μέθοδοι θεραπείας από ψυχικές ασθένειες. Οι ναζί δεν είχαν ανάγκη από «καινοτόμες εφαρμογές» για τον απλούστατο λόγο ότι για τους διανοητικά καθυστερημένους και τους βαριά πάσχοντες από ψυχικές ασθένειες, εφάρμοσαν την «τελική λύση» της εξόντωσης  πριν μάλιστα  από του εβραίους τους  Ρομά, ομοφυλόφιλους και λοιπούς υπανθρώπους,( δείτε Μέρος τρίτο: Φασισμός και Ψυχιατρική, ρατσισμός και ευγονική).

Φυσικά αυτές οι μέθοδοι άσκησης ψυχιατρικής θεραπείας εφαρμόστηκαν- εφαρμόζονται και σε πολλές δημοκρατικές χώρες και είχαν-έχουν ως άλλοθι τη επιστημονική ουδετερότητα και αποτελεσματικότητα. Η λοβοτομές στην Ελλάδα γίνονταν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 50 στο Δρομοκαϊτειο, ενώ το ηλεκτροσόκ συνεχίζει να εφαρμόζετε μέχρι σήμερα αλλά όχι μαζικά.

Τέλος να μην ξεχάσω να αναφέρω και το παλιό σύνθημα που βγάλαμε εμεις οι αναρχικοί «φυλακές,στρατός, ψυχιατρεία αυτή είναι η εξουσία». Το οποίο δεν πολύ ακούγετε τώρα ! Μάλλον δεν πολυαρέσει στους νεότερους.

Το δημοσίευμα αποτελείτε από τρία μέρη:

α) Το ηλεκτροσόκ, αφανίζοντας την μνήμη.

β) Ή ανακάλυψη της λοβοτομής , μια παράλογη επέμβαση στον εγκέφαλο.

γ) Φασισμός και Ψυχιατρική, ρατσισμός και ευγονική.

 Μέρος πρώτο:

1. Το ηλεκτροσόκ (μικρό αφιέρωμα)

 Η ιστορία των «θεραπειών»-σοκ στην ψυχιατρική (και παλιότερα στη φρενολογία) χρονολογείται από πολύ παλιά, και η φιλοσοφία που τις διέπει είναι μία: εφόσον δεν καταλαβαίνουμε την ψυχολογία, τη συμπεριφορά ή τις αντιδράσεις του άλλου (ή αν τα καταλαβαίνουμε μεν, διαφωνούμε όμως, ή μας ανησυχούν), ας του προξενήσουμε ένα σοκ  (ή κώμα)  για να δούμε μήπως αντιδράσει υγιέστερα όταν -και αν- συνέλθει. Μερικές φορές, είναι η αλήθεια,  ένας άνθρωπος που επιζεί από ένα τρομερό δυστύχημα ή ένα καταστρεπτικό σεισμό, μπορεί να ξαναβρεί το νόημα της ζωής ή να πάψει να έχει πονοκεφάλους. Είναι γνωστό ότι σε εποχές μεγάλων δεινών (παγκοσμίων πολέμων, π.χ.), υποχωρούν αισθητά τα ελάσσονα βάσανα των λαών, όπως π.χ. τα κρυολογήματα ή το λουμπάγκο. Κανείς δεν έχει πεθάνει από ψύξη σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως.

 Θα διαλέγαμε όμως, μ’ αυτό το σκεπτικό, να βομβαρδίσουμε σήμερα μια μεγαλούπολη για να «θεραπεύσουμε» τους κατοίκους της από την κατάθλιψη, πού ως γνωστόν τους μαστίζει; Κι όμως, αυτό γίνεται, σε μικροκλίμακα, στις «θεραπείες»-σοκ, πού μάλιστα στην εποχή μας έχουν περιβληθεί και το κύρος της τεχνολογίας -ηλεκτρικής τε και χειρουργικής. Ό εξηλεκτρισμός και τα σοβιέτ θα γεννούσαν τον κομμουνισμό στη Σοβιετική Ένωση, κατά τον Λένιν. Ό εξηλεκτρισμός και ό φασισμός γέννησαν τα ηλεκτροσόκ στην Ιταλία.  Είναι άραγε σύμπτωση πού και ή άλλη τρομακτική παρέμβαση στον άνθρωπο, της λοβοτομής, ξεφύτρωσε κι αυτή την ίδια δεκαετία τού ευρωπαϊκού φασισμού; Ελπίζουμε, σ’ αυτό το μικρό αφιέρωμα, να δείξουμε πόσο όλα αυτά ανήκουν στον τομέα της πολιτικής -ή έστω της ψυχοπολιτικής- και πόσο λίγο στον τομέα της «επιστήμης».

2. “Θεραπεία” με ηλεκτροσόκ:  ας σταματήσουμε ν’ ανατινάζουμε το μυαλό

του John Friedberg

Ό John Friedberg πήρε το πρώτο πανεπιστημιακό του δίπλωμα από το Yale των ΗΠΑ και το Μ.D. από την Ιατρική σχολή ROCHESTER της Ν.Υ.  Όταν κατοικούσε μελετώντας νευρολογία στό Pacific Medical College,  ενδιαφέρθηκε για τη χρησιμοποίηση των ηλεκτροσόκ σαν μέσου θεραπείας.  Αφού έκανε τη δική του έρευνα για τα σοκ κι αμφισβήτησε τη χρησιμότητα τους στο εκεί κολλέγιο (Ρ.Μ.C.) και σε άλλα ψυχιατρικά Ιδρύματα, τον απέλυσαν. Από τότε δρα στον επιτυχή αγώνα για να περάσει στην Καλιφόρνια ένας νέος νόμος (o ΑΒ 1032) πού απαγορεύει τη χρησιμοποίηση των ηλεκτροσόκ, κι έχει γράψει το βιβλίο  «Ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ δεν κάνει καλό στον εγκέφαλο σας» των εκδόσεων Glide(ΗΠΑ).  Τώρα διδάσκει στην Ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου του Όρεγκον. Το άρθρο του που δημοσιεύουμε το πήραμε από το περιοδικό της αγγλικής Κίνησης για τα Δικαιώματα των «Ψυχασθενών» SUΡΡΟRΤ ΡRΟΜΡΤ.

Είναι καιρός να μπει ένα τέλος στη θεραπεία με ηλεκτροσόκ.  Όπως και να την ονομάζουν (υπνοθεραπεία, ηλεκτροθεραπεία, θεραπεία κλπ.), μ” όποιον ευφημισμό, αυτή η λεγόμενη θεραπεία που εφαρμόζεται σε φοβερά μεγάλη κλίμακα, είναι αποδεδειγμένα χωρίς αποτέλεσμα και καθαρά επικίνδυνη.  Προκαλεί καταστροφές στον εγκέφαλο, πού εκδηλώνονται με διάφορες μορφές:  σοβαρή και  συχνά μόνιμη απώλεια της μνήμης, δυσκολία στη μάθηση και αποπροσανατολισμός στο χώρο και στο χρόνο. Η θεραπεία με ηλεκτροσόκ χαίρει ολικής σχεδόν αποδοχής στον Ιατρικό κόσμο, ακόμα κι απ’ τους ψυχιάτρους που δεν τη χρησιμοποιούν.

0ι ασφαλιστικές εταιρείες δέχονται πιο πρόθυμα να καλύψουν τα έξοδά της απ” ότι τα έξοδα άλλων λιγότερο «τεχνολογικών» θεραπειών.Παρά την εξάπλωση των ηλεκτροσόκ και τη γενική τους αποδοχή και έγκριση από το ιατρικό επάγγελμα, ακόμα κι’ αυτοί πού κερδίζουν τη ζωή τους απ’ αυτά, ομολογούν πως δεν ξέρουν πως πραγματικά επιδρούν.  Κατά τον L. Kalinowski,  ηγετικό ζηλωτή τους και αυθεντία στα ηλεκτροσόκ,   « Ότι γράφαμε προ εικοσαετίας στο πρώτο μας βιβλίο γι’ αυτές τις θεραπείες ισχύει και σήμερα, ότι δηλαδή θεραπεύουμε εμπειρικά διαταραχές των όποιων η αιτιολογία είναι άγνωστη με εξίσου χαμένες στο μυστήριο μεθόδους».

ΗΛΕΚΤΡΟΔΙΑ : ΒΟΛΤ ΚΑΙ ΑΜΠΕΡ

Βασικά ένας μετασχηματιστής, το μηχάνημα για τα ηλεκτροσόκ,  είναι ένα στάνταρ εξάρτημα στα 90% των ψυχιατρικών κλινικών της Αγγλίας. (Σημ. σύνταξης:  Στην Ελλάδα το ποσοστό μάλλον ξεπερνάει το 99%.)  Επίσης υπάρχει σε φυλακές και σε ιδιωτικά ιατρεία.

Μια τυπική σειρά σοκ αρχίζει από 6 καί φτάνει στα 12 για καταθλιπτικούς ασθενείς κι από 18 στα 25 για σχιζοφρενείς. Στα αμφικροταφικά σοκ τα ηλεκτρόδια τοποθε­τούνται στους κροτάφους του ασθενούς-  στα ετερόπλευρα τοποθετούνται στο εμπρός και στο πίσω μέρος της μιας πλευράς του κρανίου.  Το ρεύμα πού διοχετεύεται αρχίζει από τα 70 και φτάνει στα 150 βολτ (με ρεύμα των 500 ΜΑ ως 900 ΜΑ), δηλ. όσο χρειάζεται μία λάμπα 100 βατ.  Η διοχέτευση κρατάει κάπου ανάμεσα σε μισό και ένα δευτερόλεπτο.  Το αποτέλεσμα;  σπασμοί,  όπως ακριβώς σε μια επιληπτική κρίση.

Η  επιχειρηματολογία για τα ηλεκτροσόκ συνήθως είναι:  Ναι, μπορεί που και που να έχουν γίνει καταχρήσεις με τα σοκ στο παρελθόν. Όπως όμως γίνονται τώρα, που δίνονται σωστά, είναι ανώδυνα, ασφαλή και αποτελεσματικά. Είναι εξαιρετικά χρήσι­μα στη θεραπεία της ενδογενούς κατάθλιψης. Η απώλεια της μνήμης είναι προσωρι­νή. Αυτοί πού τα επικρίνουν πάσχουν από άγνοια.  Οι πρώην ασθενείς πού παραπονούνται για τ’ αποτελέσματα των σοκ, πάσχουν από «παρανοϊκές ιδέες».  Και οι δύο κατηγορίες εμποδίζουν την πρόοδο της μοντέρνας ιατρικής.

ΔΕΡΝΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ

Καθένας που είναι εξοικειωμένος με την Ιστορία της ιατρικής, θ’ αναγνωρίσει πώς τα σοκ συνεχίζουν μία παράδοση ξυλοδαρμού των χαρακτηριζομένων  τρελών με μεθόδους πού αρχίζουν από βασανιστήρια και φτάνουν στη λοβοτομή και την ψυχο­χειρουργική.   Αλλά σε αριθμό θυμάτων και έκταση καταστροφών στον εγκέφαλο, τα ηλεκτροσόκ κάνουν τις περισσότερες από τις προηγούμενες μεθόδους να μοιάζουν μηδαμινές.

Οι νευρικές κρίσεις είχαν ταξινομηθεί σαν αρρώστια από τον καιρό του Ιπποκρά­τη. Αλλά το 1781, στο Λονδίνο, ο W. Oliver , έκτακτος ιατρός της Αυτής Βασιλικής Yψηλότητος, έδ ωσε κατά λάθος μεγάλη δόση καμφοράς σ’ έναν ασθενή, προκαλώντας του κρίση σπασμών και, κατά την άποψη του γιατρού καλυτέρευση.  Επανέλαβε τη θεραπεία στον ίδιο ασθενή, πάλι με φανερή καλυτέρευση.  Δημοσίευσε την ανακάλυψη του το 1785, και μέσα σε λίγα χρόνια ένας ακόμα λονδρέζος γιατρός υποστήριζε πώς είχε πετύχει «πλήρη θεραπεία» της τρέλας με κάμφορα.

Οι θεραπείες που αλλάζουν το μυαλό δεν κέρδισαν δημοσιότητα παρά μετά το 1930, την εποχή του πολιτικού απολυταρχισμού. Ο Ladislau von Meduna, στην Ουγγαρία, χρησιμοποιεί ένα φάρμακο λεγόμενο Μetrozole, παράγωγο της καμφοράς, για να προκαλέσει «θεραπευτικούς σπασμούς». Στην Αυστρία ο Manfred Sakel εισήγαγε το ινσουλινικό κώμα σαν θεραπεία. Στην Πορτογαλία, ο Egas Moniz πειραματίστηκε με προμετωπιαίες λοβοτομές.  Στη Ρώμη ο Ugo Cerletti ανέπτυξε τη θεραπεία με ηλεκτροσόκ.

Οι Γερμανοί βρήκαν μια απλή και τελική λύση για την ψυχασθένεια: Στη δεκαετία τού 1930, 275.000 τρόφιμοι γερμανικών ψυχιατρικών ιδρυμάτων βρήκαν το θάνατο από πείνα, ξύλο, φάρμακα και αέρια  (βλ. το βιβλίο «Τhe Killing of Mental Patients» του Peter Breggin). Έτσι δημιουργήθηκε το πρότυπο των μαζικών σφαγών των Εβραίων, των τσιγγάνων και των ομοφυλόφιλων κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο από τούς Ναζί.)

Οι πιο πολλές απ’ αυτές τις επινοήσεις έχασαν έδαφος καθώς περνούσαν τα χρόνια εξαιτίας διαφόρων καθόλου ευχάριστων και πολύ ενοχλητικών συμπτωμάτων. Οι ασθενείς πού έπαιρναν Μetrozole υπέφεραν από αβάσταχτη αγωνία καθώς περίμεναν την κρίση πού ακολουθούσε κάθε ένεση, η ινσουλίνη απαιτούσε χρόνο πολύ και πολλές νοσοκόμες.  Τό  Indoklon ή Flurothil, ένα αέριο που προκαλεί σπασμούς, δεν έπιασε ποτέ, γιατί παρόλο πού δεν απειλούσε άμεσα τον εγκέφαλο, ήταν σαν τα περισσότερα δηλητηριώδη αέρια -γέμιζε την ατμόσφαιρα και προς την άλλη κατεύ­θυνση και προσέβαλλε και τούς παρισταμένους στη θεραπεία γιατρούς και νοσοκόμους.

Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΟΣΟΚ

Ενώ οι μόδες στη θεραπεία έρχονται και παρέρχονται, το ηλεκτροσόκ από την ανακάλυψη του το 1938, από τον Cerletti,  δεν έγινε ποτέ ντεμοντέ. Οι λεπτομέρειες της περίφημης ανακάλυψης, όπως τις αναφέρει o ίδιος o Cerletti , αξίζει να διαβαστούν:

«Πήγα στα σφαγεία να παρακολουθήσω το λεγόμενο ηλεκτρικό σφάξιμο, και είδα πώς έπιαναν τα γουρούνια απ’ τούς κροτάφους με μεγάλες μεταλλικές τσιμπίδες που συνδέονταν με ηλεκτρικό ρεύμα των 125 Βολτ.  Μόλις τ” άγγιζαν, έπεφταν αναίσθητα, έμεναν άκαμπτα και μετά λίγα δευτερόλεπτα συγκλονίζονταν από σπασμούς όπως τα σκυλιά στα πειράματά μας. Ακριβώς σ’ αυτό το στάδιο της αναισθησίας  (επιληπτικό κώμα), ο σφαγέας μαχαίρωνε και σκότωνε τα ζώα χωρίς δυσκολία.  Ώστε δεν ήταν αλήθεια πώς τα σκότωναν με ηλεκτρικό ρεύμα:  απλώς χρησιμοποιούσαν το ρεύμα, μι υπόδειξη της Εταιρείας Αποφυγής Σκληρότητας στα Ζώα, ώστε τα γουρούνια να σκοτώνονται ανώδυνα… Έτσι σκέφθηκα πώς θα μπορούσαμε να επιχειρήσουμε να πειραματιστούμε και με ανθρώπους και καθοδήγησα τους βοηθούς μου να είναι σε ετοιμότητα για την επιλογή καταλλήλου υποκειμένου».

Μερικές εβδομάδες αργότερα ό Αστυνομικός Διοικητής της Ρώμης έστειλε στον Cerletti ένα τέτοιο κατάλληλο υποκείμενο, έναν αλήτη που βρέθηκε να χαζεύει στο σταθμό του τρένου της πόλης. «Αυτό το υποκείμενο επελέγη για το πρώτο πείραμα σε άνθρωπο με πρόκληση σπασμών από ηλεκτρικό ρεύμα. Δυο μεγάλα ηλεκτρόδια προσαρμόστηκαν  στις μετωποβρεγματικές περιοχές, και αποφάσισα ν’ αρχίσω προσε­κτικά με ρεύμα χαμηλής εντάσεως των 80 βολτ, για περίοδο 0,2 δευτερολέπτων.  Μόλις διοχετεύθηκε το ρεύμα, ό ασθενής αντέδρασε μ’ ένα τίναγμα και οι μυς του σώματός του σκλήρυναν,  μετά έπεσε πίσω στο κρεβάτι χωρίς να χάσει τις αισθήσεις του.  Άρχισε να τραγουδά απότομα όσο πιο δυνατά γινόταν και μετά ησύχασε.

«Φυσικά, όσοι εκτελούσαμε το πείραμα (χωρίς την άδεια του «άρρωστου», σημ. έκδοτη),  ήμασταν σε μεγάλη συγκινησιακή ένταση, και αισθανόμασταν ότι είχαμε ήδη διακινδυνέψει αρκετά. «Οπωσδήποτε ήταν ολοφάνερο σε όλους μας ότι είχαμε χρησιμοποιήσει πολύ χαμηλής τάσεως ρεύμα. Προτάθηκε ν’ αφήσουμε τον ασθενή να ησυχάσει λίγο και να επαναλάβουμε το πείραμα την επομένη».

«Ξαφνικά ο ασθενής,  που είχε παρακολουθήσει τη συζήτηση, είπε καθαρά και σοβαρά, χωρίς να μασάει τα λόγια του ως συνήθως: “Όχι άλλο. Είναι θανάσιμα φρικτό”. Ομολογώ πώς μια τέτοια ρητή προειδοποίηση, κάτω από τέτοιες συνθήκες, τόσο εμφαντική και κατηγορηματική, από ένα πρόσωπο που η μέχρι τότε αινιγματικά παρεφθαρμένη ομιλία του, το έκανε σχεδόν ακατανόητο, τάραξε την αποφασιστικότητα μου να συνεχίσω το πείραμα.  Άλλα ήταν ακριβώς αυτός ο φόβος ότι θα ενέδιδα σε μια τάση προκατάληψης πού μ’ έκανε ν’ αποφασίσω. Τα ηλεκτρόδια προσαρμόστη­καν πάλι και μια εκφόρτιση 110 βολτ διοχετεύθηκε για 0,2 δευτερόλεπτα». Παρόλο που δεν μάς αναφέρει τί απόγινε μ’ εκείνο το πρώτο ιστορικό υποκείμενο, ο Cerletti επινόησε μι αυτοπεποίθηση ακόμη εξωτικότερα πειράματα. Σ’ ένα απ’ αυτά έκανε ενέσεις σε ψυχασθενείς με διατηρημένα κύτταρα εγκεφάλων από  γουρούνια πού είχαν υποστεί επανειλημμένα ηλεκτροσόκ.

ΠΙΟ ΑΚΙΝΔΥΝΟ ΑΠ’ ΤΗΝ ΑΣΠΙΡΙΝΗ!

Απ’ τον καιρό του Cerletti  οι ιατρικοί ερευνητές εξακολούθησαν να πειραματίζον­ται μι τα σοκ, και αν τα πειράματα φαίνονται λιγότερο παράξενα, τ’ αποτελέσματα δεν είναι λιγότερο επικίνδυνα.

Ο Leon Epstein,  πρώην Διευθυντής του  Langley Porter Neuropsychiatric Institute, του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας, έχει δηλώσει πώς τα ηλεκτροσόκ είναι τώρα  «πιο ακίνδυνα απ’ την ασπιρίνη».  Αν είναι έτσι, τότε γιατί οι ψυχίατροι πού τα μεταχειρί­ζονται πληρώνουν (στην Αμερική, σημ.) τρεις ή τέσσερις φορές περισ­σότερο για ασφάλεια επικινδύνων πρακτικών από τούς άλλους;  «Ίσως γιατί το ποσοστό θανάτου από ηλεκτροσόκ φτάνει περί τον 1 στους 1000 ασθενείς, με το 1/5 αυτών των θανάτων απευθείας οφειλόμενο σε καταστροφή του εγκεφάλου. Το όριο αντοχής του ανθρώπου στους σπασμούς δον έχει αλλάξει.   Και ό εγκέφαλος επίσης.  Ακόμη είναι φτιαγμένος από ευγενή ιστό. Νευροπαθολογικές μελέτες για τ’ αποτελέσματα των ηλεκτροσόκ πού έγιναν ως επί το πλείστον στη δεκαετία του 1940 δείχνουν σοβαρές βλάβες στον εγκέφαλο. Να μια περιγραφή από μία μελέτη: «Ό ασθενής, ένας άντρας 57 χρόνων, έκανε 13 ηλεκτροσόκ και πέθανε μισή ώρα μετά το τελευταίο…. Στους μετωπικούς και κροταφικούς λοβούς του εγκεφάλου βρέθηκαν διάφορες μικρές περιοχές ΕΞΟΛΟΘΡΕΥΜΕΝΕΣ,  εντελώς άδειες από γαγγλιακά κύτταρα και περιέχουσες αρκετά νεκρά κύττα­ρα».

Τ’ αποτελέσματα δεν έχουν αλλάξει απ’ τη δεκαετία του ’40. O Karl  Pribram , επικεφαλής του Ινστιτούτου Νευροψυχολογίας του Στάνφορντ, είπε πρόσφατα σε μια συνέντευξη: «Θα προτιμούσα μια μικρή λοβοτομή από μια σειρά ηλεκτροσόκ… Συμβαίνει να γνωρίζω πώς εμφανίζεται ό εγκέφαλος μετά από μια σειρά σοκ και δεν είναι πολύ ευχάριστο θέαμα». (Σ.σ. περιλαμβάνουμε αυτό το σχόλιο για να δείξουμε τί ακριβώς είναι τα ηλεκτροσόκ, και όχι γιατί το θεωρούμε σαν επιχείρημα υπέρ των λοβοτομών.) Ενώ οι καταστροφικές συνέπειες των ηλεκτροσόκ μπορεί να μην είναι καταληπτές απ’ τον καθένα, μπορούν όμως να είναι τραγικές.Όταν σπούδαζα ψυχιατρική, φοιτητής ιατρικής, γνώρισα μια ασθενή, σύζυγο κλη­ρικού,  μια λεπτολόγο,  αξιοπρεπή γυναίκα πού είχε κουραστεί να οργανώνει τη ζωή του άντρα της.

Ο ψυχίατρός της διέταξε θεραπεία με σοκ,  και πέτυχε τη συναίνεση του συζύγου, περιγράφοντάς του τα ηλεκτροσόκ σαν μια απλή και αποτελεσματική θεραπεία και μειώνοντας συγχρόνως στο ελάχιστο τους πιθανούς κινδύνους στην περιγραφή του. Χρησιμοποίησαν φάρμακα και κατόρθωσαν να ελέγξουν τούς σπασμούς, εκτός από ένα περίεργο τίναγμα των μεγάλων δακτύλων των ποδιών της. Μου είπαν να τα παρακολουθώ, γιατί καμιά άλλη αντίδραση άλλη από σπασμό δεν μπορούσε να δείξει ότι γινόταν ή κατάλληλη θεραπεία. Αν τα μεγάλα δάκτυλα των ποδιών της δεν πετάγονταν, κάποιος πατούσε το κουμπί και διοχέτευε ρεύμα ξανά.

Μετά 4-5 σοκ, η γυναίκα δεν μ’ αναγνώριζε πια. Δεν αναγνώριζε πια ΤΙΠΟΤΑ. Άρχισε να χρησιμοποιεί μεγάλες δόσεις μακιγιάζ, να φορά φορέματα που’ χε φυλάξει απ’ τη δεκαετία του ’30, και να φλερτάρει με το ανδρικό προσωπικό. Ο ψυχίατρός της συνέχισε τη θεραπεία με τα σοκ μέχρι να τελειώσει η σειρά. Θεώρησε ότι η ασθενής του είχε καλυτερέψει.

ΑΦΑΝΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΜΝΗΜΗ

Ενώ συνήθως μετά τη θεραπεία με ηλεκτροσόκ, εμφανίζονται αλλαγές στη συμ­περιφορά, απώλεια όρεξης, αμηνόρροια και άλλα συμπτώματα, η πιο σοβαρή παρε­νέργεια είναι η απώλεια της μνήμης.

Το 1950 ο Irving Janis δημοσίευσε μια ολοκληρωμένη μελέτη για την απώλεια της μνήμης σαν αποτέλεσμα των ηλεκτροσόκ. Συγκρίνοντας 19 ασθενείς πού υπέστησαν σοκ με 11 άλλους από το ίδιο νοσοκομείο με την ίδια διάγνωση, ο Janis συμπέρανε: «Όλοι οι ασθενείς που υπέστησαν ηλεκτροσόκ, περίπου 4 βδομάδες μετά το τέλος της θεραπείας, παρουσίαζαν ξεκάθαρα περιπτώσεις αναδρομικής αμνησ ί α ς… Τέτοιες αποτυχίες παρατηρήθηκαν τόσο σπάνια στους 11 ασθενείς της αντί- στοιχης άλλης ομάδας ώστε να θεωρούνται αμελητέες».

Οι συνέπειες σοβαρής απώλειας μνήμης μπορεί νάναι καταστροφικές, ιδιαίτερα αν κάποιος είναι τόσο διαταραγμένος πού να ζητάει ψυχιατρική βοήθεια. Σ’ ένα πρόσφατο άρθρο στο ΝΕW YORKER, ό Berton Roueche ανιστορεί την περίπτωση μιας γυναίκας πού έκανε μια σειρά 8 ηλεκτροσόκ. Ήταν οικονομολόγος σε μια κρατική υπηρεσία, και μετά τη θεραπεία επιχείρησε να επιστρέψει στη δουλειά της: «’Επέ­στρεψα άπ’ το γραφείο στο σπίτι εκείνη την πρώτη μέρα πανικόβλητη. Δεν ήξερα πού ν’ απευθυνθώ, δεν ήξερα τί να κάνω. Ήμουν τρομοκρατημένη… όλες μου οι αγαπημένες γνώσεις, οτιδήποτε είχα μάθει στον κλάδο μου επί 20 και πάνω χρόνια, είχε εξαφανιστεί. Έχασα το σύνολο των γνώσεων πού αποτελούσαν τις επαγγελματικές μου ικανότητες… έπεσα στο κρεβάτι κι έκλαιγα κι έκλαιγα κι έκλαιγα».

Εξαιτίας αυτού του προβλήματος, της απώλειας της μνήμης, το 1958 οι ερευνητές ανέπτυξαν μια παραλλαγή πού λέγεται «ετερόπλευρο ηλεκτροσόκ». Αυτή ή τεχνική υποτίθεται πώς μειώνει την απώλεια της μνήμης επειδή το σοκ δίνεται στο μη λεκτικό ή δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου. ’Αλλ” αυτό το ημισφαίριο ρυθμίζει σχέσεις με το χώρο και μη ευθύγραμμες λειτουργίες της συνείδησης. Όταν αυτές οι λειτουργίες ελεγχθούν μετά τη θεραπεία, παρουσιάζουν τις συνήθεις βλά­βες. Παρόλο πού ή ετερόπλευρη ηλεκτροσπασμοθεραπεία προϋποθέτει υψηλότερη τάση ρεύματος και μεγαλύτερο αριθμό ηλεκτροσόκ, την έχουν καλωσορίσει στο επάγγελμα σαν μεγάλο επίτευγμα, γιατί ό άρρωστος μετά μασάει λιγότερο τα λόγια του κι έτσι ενοχλεί λιγότερο τις νοσοκόμες και τούς συγγενείς.

ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΣΤΟ ΜΠΟΥΧΕΝΒΑΛΝΤ

Τον παλιό καιρό, ό «κλασικός» τρόπος θεραπείας με σοκ, συχνά προκαλούσε κατάγματα στα κόκαλα εκείνου πού τρανταζόταν από τούς βίαιους σπασμούς. Παρό­λο πού χονδρικά 10% από τούς ασθενείς, πού ανήκουν στην εργατική τάξη, υφίστανται και σήμερα τέτοια ατροποποίητη θεραπεία ηλεκτροσόκ (σ.σ. τα ποσοστά αυτά ισχύουν για τις Η.Π.Α.), οι περισσότεροι τώρα παίρνουν υπνωτικά βαρβιτουρικά, όπως το σοντιουμπεντοθάλ, και άλλα φάρμακα πού προκαλούν μυοχάλαση. “Ενώ μια ηλεκτρική θύελλα μαίνεται ασυγκράτητη στον εγκέφαλο, τα φάρμακα αυτά κρύβουν τις εξωτερικές της εκδηλώσεις, για να μη βλέπουν οι μάρτυρες το φρικτό θέαμα του σώματος πού συσπάται άγρια.

Αυτές οι «βελτιώσεις» είναι σαν τα λουλούδια πού φυτεύτηκαν στο Μπούχενβαλντ. Συγχρόνως δημιουργούν με τη σειρά τους άλλους κινδύνους, εκτός πού δεν είναι πάντα αποτελεσματικά. Αυτό πού παρα­λύει τούς μυς μπορεί να προκαλέσει παρατεταμένη δυσκολία στην αναπνοή και καρδιακή προσβολή. ’Ακόμα, ή παράλυση μπορεί να εντείνει τη φρίκη της εμπειρίας του αρρώστου. «Ένας πρώην άρρωστος μου είπε: «Δεν μπορείς ν’ αναπνεύσεις, δεν μπορείς να κουνηθείς. Και μετά σού βάζουν εκείνα τα δύο πράγματα στους κροτά­φους. Ακούς το μηχάνημα να μουρμουρίζει, κι αυτό είναι. Βλέπεις μια αστραπή φωτός, κι αυτό είναι».

Ενώ τα βαρβιτουρικά μαλακώνουν αυτό το ταξίδι με την απώλεια της συνείδησης, αυξάνουν επίσης τις πιθανότητες θανάτου από πνιγμό. Παρόλο πού φέρνουν ύπνο, δεν καταργούν τελείως τις αισθήσεις. Μεταξύ πρώην ασθενών πού τούς πήρα συνεν­τεύξεις, πολλοί μπορούσαν ν’ ανακαλέσουν μνήμες περιβάλλοντος. Κάποιος ανέφερε: «Ό πόνος σού διαπερνάει εντελώς το κεφάλι. Το μόνο πού καταλαβαίνεις είναι αυτός ό σαν σεισμός πόνος, πού σού διαπερνά το μυαλό σαν ηλεκτρισμένος λοστός». ’Ενώ τα επιχειρήματα για τούς κινδύνους των ηλεκτροσόκ αυξάνονται, συνεχίζουν να εμφανίζονται μελέτες πού υποστηρίζουν τούς ισχυρισμούς για αποτελεσματικότητα.

Ή μεγάλη πλειοψηφία των μελετών πού προσπαθούν να υποστηρίξουν το ηλεκτροσόκ δεν χρησιμοποιούν ομάδα ελέγχου. Απλώς προϋποθέτουν πώς ή ηλεκτροσπασμοθεραπεία είναι αποτελεσματική, και μετά προχωρούν σε λεπτομέ­ρειες και συγκρίνουν διάφορες μεθόδους: στον ένα κρόταφο ή και στους δύο είναι καλύτερα, στάνταρ σοκ ή υπερσύντομο, σοκ με …φώς ή ηλεκτρικό, ή με φάρμακα πριν, σοκ με ή χωρίς μουσική…

ΡΙΧΝΟΝΤΑΣ ΑΡΡΩΣΤΟΥΣ ΑΠΟ ΨΗΛΑ ΜΕ ΤΟ ΚΕΦΑΛΙ

Παρ’ όλες αυτές τις μελέτες, ή αποτελεσματικότητα των ηλεκτροσόκ παραμένει αναπόδεικτη, και δεν μπορεί ν’ αποδειχθεί, γιατί ελεγχόμενη μελέτη είναι αδύνατη. Μια και τα καταστροφικά αποτελέσματα των ηλεκτροσόκ είναι τόσο μεγάλα, είναι αδύνατο να διενεργηθεί μια μελέτη διπλής τυφλής μεθόδου στην οποία οι εκτιμητές δεν θα μπορούσαν να ξέρουν ποιοί ασθενείς θάχαν κάνει ηλεκροσπα- σμοθεραπεία. Ό μόνος τρόπος πού θα μπορούσε να δημιουργήσει ανάλογη κατάστα­ση σύγχυσης, αμνησίας και έλλειψης προσανατολισμού σε μια άλλη ομάδα ανθρώπων, θάταν να τούς πετάγανε από ψηλά με το κεφάλι κάτω.

Τα περίλαμπρα επιχειρήματα επιτυχίας της ηλεκτροσπασμοθεραπείας ακολούθη- σαν το κυκλικό μοτίβο των περισσοτέρων ψυχοθεραπευτικών μεθόδων της μόδας. Ό ανακαλύψας τη θεραπεία καυχάται πώς έχει τα καλύτερα αποτελέσματα για τις ευρύτερες ενδείξεις. Μια και δεν υπάρχουν μελέτες διπλής τυφλής μεθόδου για την αποτελεσματικότητα της ηλεκτροσπασμοθεραπείας, οι διεκδικήσεις επιτυχίας αντανακλούν τ’ αποτελέσματα της μεθόδου στα μυαλά των ερευνητών μάλλον παρά των ασθενών. Αυτή ή αντιστροφή της πραγματικότητας μπορεί ίσως να εξηγήσει την πρόσφατη εμπειρία ενός βρετανικού «νοσοκομείου» στο όποιο ένα μηχάνημα ηλεκτροσόκ χρησιμοποιούνταν «επιτυχώς» επί δύο χρόνια για «θεραπείες», ώσπου κά­ποιος ανακάλυψε ότι δεν ήταν καν συνδεδεμένο (!!!).

Πολλοί ψυχίατροι σήμερα συμφωνούν ότι ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ πολύ λίγο συντελεί στη θεραπεία της σχιζοφρένειας, επιμένουν όμως οτι βοηθάει στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης. Αυτή ή διάκριση λέει λιγότερα για την αποτελεσματικότητα των ηλεκτροσόκ και περισσότερα για τις ετικέτες «καταθλιπτικός» και «σχιζοφρε­νής». Ένα άτομο σε κατάθλιψη ζητά συχνά απαντήσεις από άλλους, ενώ ένας «σχιζο­φρενής» συχνά δεν ξέρει οτι υπάρχει πρόβλημα… Οι μόνοι ασθενείς πού έχω συναντήσει και ήταν ευγνώμονες για θεραπεία με ηλεκτροσόκ, ήταν αυτοί πού τη ζήτησαν και πίστευαν πώς θα τούς βοηθούσε. Ή μαγεία λειτούργησε. “Απομάκρυνε το μυαλό τους άπ’ το πρόβλημα. ΤΟ ΙΔΙΟ ΘΑ ΕΚΑΝΕ ΚΙ ΕΝΑ ΑΥΤΟΚΙΝΗΤΙΚΟ ΔΥΣΤΥΧΗΜΑ! Παθητικά, εκείνοι πού ψάχνουν στιγ­μιαία λησμονιά στην αμνησία της ηλεκτροσπασμοθεραπείας, τείνουν να επιστρέφουν για μια καινούρια σειρά.

Αυτό  στην πιάτσα λέγεται «υψηλός βαθμός υποτροπή ς». ’Εγώ το ονομάζω κακή συνήθεια, έναν αυτοκαταστροφικό τρόπο ν’ αντιμετωπίζει κανείς ανθρώπινα προβλήματα. Ένα τελευταίο επιχείρημα υπέρ των ηλεκτροσόκ είναι ότι προλαμβάνει την αυτοκτονία σε σοβαρές καταθλίψεις, κάνοντας τον άνθρωπο να αφήσει το σχέδιό του να σκοτωθεί. Δεν υπάρχουν όμως στατιστικές για να τ’ αποδείξουν. Προσωπικά πιστεύω πώς ή ηλεκτροσπασμοθεραπεία έχει προκαλέσει τουλάχιστον τόσες αυτοκτονίες όσες έχει προλάβει. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι τού ΕΡΝΕΣΤ ΧΕΜΙΝΓΟΥΑΙΗ.

ΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΣΟΚ ΤΟΥ ΧΕΜΙΝΓΟΥΑΙΗ

Το Δεκέμβρη τού 1960, έκαναν στον Ε. Χεμινγουαίη ηλεκτροσόκ στην κλινική Μάγιο, στο Ρότσεστερ της Μινεσότα. Τρεις μήνες αργότερα, επέστρεψε γι’ άλλη μια σειρά. Ό φίλος του και βιογράφος του Α.Ε. Hotchner τον περιγράφει εκείνη την εποχή:

«Ό Έρνεστ ήταν ακόμη πιο έξαλλος με τη δεύτερη σειρά σοκ απ’ oτι με την πρώτη, εκφράζοντας ακόμη πικρότερα παράπονα για το πώς ή μνήμη του είχε γίνει σμπαράλια και για το πώς είχε καταστραφεί σαν συγγραφέας». Ό Χότσνερ επαναλαμβάνει τα λόγια τού Χεμινγουαίη: «Δεν έχουν ιδέα, αυτοί οι γιατροί των σοκ, για συγγραφείς, και πράγματα όπως οι τύψεις και ή συντριβή, και τη σχέση πού έχουν αυτά με τούς συγγραφείς. Τί νόημα έχει το να μου καταστρέψουν το κεφάλι και να μου σβήσουν τη μνήμη -πού είναι το κεφάλαιό μου,- και να μ’ αφήσουν χωρίς επάγγελμα; Ήταν μια λαμπρή θεραπεία, αλλά χάσαμε τον ασθενή!» Ένα μήνα μετά τη δεύτερη σειρά σοκ, ό Έρνεστ Χεμινγουαίη αυτοκτόνησε. (Ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ υποτίθεται πώς προλαμβάνει την αυτοκτονία.)

Αναπόφευκτα, κάθε συζήτηση με υποστηρικτές των ηλεκτροσόκ καταλήγει σε επιχειρήματα οπως: «Καλά, γιατρέ, τί θα κάνατε εσείς μ’ έναν καταθλιπτικό πού κινδυνεύει ν’ αυτοκτονήσει; Τί θα κάνατε εσείς μ’ έναν δύσκολο σχιζοφρενή; ΠΡΩΤΑ ΑΠ’ ΟΛΑ ΔΕΝ ΘΑ ΕΒΑΖΑ ΤΑΜΠΕΛΕΣ ΣΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ. Δεύτερον, ΔΕΝ ΘΑ ΠΡΟΣΘΕΤΑ ΒΛΑΒΕΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ ΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥΣ. Όταν ένας ψυχία­τρος λέει: «Μα τί άλλο μπορούμε να κάνουμε;», εννοεί πώς είναι ειλικρινής και απελπισμένος. (Έχω μάθει να μη διερωτώμαι για την ειλικρίνεια των ανθρώπων.) Αλλά οι ΑΠΕΛΠΙΣΜΕΝΟΙ ΓΙΑΤΡΟΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΟΙ. Πρέπει να βάλουμε όρια στο πού μπορεί να φθάσει κανείς για να ελέγξει τή συμπεριφορά. Σήμερα αυτοί πού εφαρμόζουν θεραπεία με ηλεκτροσόκ… επεμβαίνουν στον εγκέφαλο του εύπιστου, του δυστυχισμένου, του αδύναμου. Αν οι «ψυχωσικοί» μπορούσαν να κερδίσουν δίκες, αυτοί οι ψυχίατροι πιθανότατα δεν θάχαν δουλειά. Αλλά, όπως έχει πει ό Τόμας Σάζ: «Βάζοντας την ετικέτα ψυχωσικός σε κάποιον είναι σαν να κρεμάμε μια ταμπέ­λα γύρω στο λαιμό του πού λέει «σκουπίδια για πέταμα».

«Έως ότου οι «ασθενείς», άλλοι πολίτες και κυβερνητικοί οργανισμοί κινηθούν για να τούς σταματήσουν, αυτοί οι ψυχίατροι θα εξακολουθήσουν να αφαιρούν από τούς ανθρώπους το μυαλό τους και να προσπαθούν να δικαιολογηθούν εξορκίζοντας αναπόδεικτες «άσθένειες». Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε πώς ή θεραπεία με ηλεκτροσόκ δεν είναι θεραπεία άλλα μια κρίση, πού την προκαλούν οί ψυχίατροι. Είναι καιρός να γιατρέψουμε αυτή την αρρώστια αφοπλίζοντας τους. Οι ψυχίατροι πρέπει να υποχρεώνονται να πληροφο­ρούν τούς ασθενείς ότι τα ηλεκτροσόκ μπορούν να προκαλέσουν καταστροφές στον εγκέφαλο και σοβαρή απώλεια μνήμης μόνιμης μορφής. Πιστεύω πώς αν υπήρχε ελεύθερη εκλογή και σχετική πληροφόρηση, οι περισσό­τεροι άνθρωποι θα διάλεγαν τη διατήρηση της μνήμης τους και των νευρώνων τους από τις αναπόδεικτες ωφέλειες της «θεραπείας».

Όπως λέει και ό δρ. Τόμας Σάζ, καθηγητής της ψυχιατρικής: «Αν με ρωτούσε κάποιος για τα ηλεκτροσόκ, θα τόνιζα ότι οι νευρολόγοι κάνουν  ότι είναι δυνατό προσπαθώντας να προλάβουν κρίσεις στους επιληπτικούς, γιατί κάθε φορά πού κάποιος παθαίνει μεγάλη κρίση, ό εγκέφαλος του/της καταστρέφεται μερικά. Παρ’ ολα αυτά, οι ψυχίατροι Ισχυρίζονται πώς το να προκαλέσεις σε κάποιον κρίση είναι μια μορφή θεραπείας».

Στην ερώτηση γιατί το ηλεκτροσόκ χρησιμοποιείται τόσο συχνά, άπαντα ό Αnthony Clare στο βιβλίο του «Ή ψυχιατρική σε διχόνοια». Λέει: «Είναι πιο εύκολο να δώσεις μια σειρά σοκ από το να ανιχνεύσεις τις κοινωνικές και προσωπικές συνθήκες ενός ασθενούς».

(Μετάφραση Η.Φ.Α.)

Σημ. Τα ηλεκτροσόκ στην Ελλάδα αποτελούν, μαζί με τις τεράστιες δόσεις ψυχοφαρμάκων, στάνταρ πρακτική «θεραπείας» για όσους συμπολί­τες μας έχουν την ατυχία να μπουν σε ψυχιατρικές κλινικές (Ιδιωτικές) ή ψυχιατρεία (δημόσια). Συνήθως δεν ζητείται (ούτε γι” αυτό ούτε και για τίποτε άλλο) ή συγκατάθεση του ίδιου του «ψυχασθενούς». Αρκεί ή συγκατάθεση του «κηδεμόνα» του (τού συγγενούς πού ασχολήθηκε με, ή ενέκρινε τον εγκλεισμό). Οι συγγενείς, συχνά πιο ξετρελαμένοι από τούς Ίδιους τούς «ασθενείς», υπακούουν συνήθως τυφλά στα ιατρι­κά κελεύσματα, από πλήρη άγνοια και σύγχυση.

Μέρος δεύτερο

1.  Ή ανακάλυψη της λοβοτομής

του Εgas Moniz

Ό Αntonio Caetano Abreum Freire Egas Moniz (1874 – 1955), Πορτογάλος νευρολόγος και νευροχειρουργός, εισήγαγε στα 1935 στην ψυχιατρική την προμετωπιαία λοβοτομή, και στα 1949 πήρε γι αυτό το βραβείο Νόμπελ της φυσιολογίας και ιατρικής !. Άπ” όσο γνωρίζουμε, ή μέθοδος αυτή είναι και ή μοναδική ιατρική θεραπεία πού έχει καταδικαστεί επίσημα από το Βατικανό και έχει απαγορευτεί στην ΕΣΣΔ. Τα αποσπάσματα πού ακολουθιών είναι από το έργο του ίδιου του Μονίζ. Είναι αξιοσημείωτο το ότι ούτε καν αναφέρει αν οι «ασθενείς» στους όποιους έκανε λοβοτομή είχαν εκούσια ή ακούσια εισαχτεί στο νοσοκομείο, ή αν οι ίδιοι ή κάποιος άλλος είχαν ρωτηθεί ή χορηγήσει την άδεια για τις επεμβάσεις.

« Δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιας ξαφνικής έμπνευσης ή εκτέλεση της πρώτης μου χειρουργι­κής επέμβασης, πού ονόμασα «προμετωπιαία λευκοτομή»… Όντας άριστος γνώστης των αρχών του Ramon y Cajal και βασιζόμενος στη θεωρία της συνδέσεως των νευρικών κυττάρων, πολύ συχνά είχα αναρωτηθεί για την αιτιολογία της φυσιολογικής και παθολογικής ψυχικής δραστη­ριότητας και της εξάρτησης της από την δραστηριότητα των νευρώνων. Τα ερεθίσματα περνούν μέσω των νευρώνων στα Ινίδια. Στις συνάψεις παράγονται οι μετατροπές πού ενεργούν σε πολλά άλλα κύτταρα. Όλα αυτά μου ήρθαν στη σκέψη όταν είχα αφιερωθεί σε μονήρη περισυλλογή.

Στην εγκεφαλική δραστηριότητα της κανονικής ψυχικής ζωής πρόσθεσα τις διαταραχές πού κάνουν την εμφάνιση τους στις περισσότερες ψυχώσεις και οι όποιες δεν είχαν μέχρι τότε ανατομοπαθολογική  εξήγηση. Ιδιαίτερα, μ’ εντυπωσίασε το γεγονός ότι ή ψυχική ζωή ορισμένων παραφρόνων περιορίζεται – και  ιδιαίτερα είχα στο μυαλό μου τούς ψυχαναγκαστικούς και μελαγχολικούς ασθενείς – σ’ ένα μικρό κύκλο Ιδεών πού εκτοπίζουν όλες τις άλλες και κυκλοφορούν συνεχώς στον πάσχοντα εγκέφαλο αυτών των ατόμων, και προσπάθησα να βρω μια εξήγηση τού γεγονότος αυτού.

Τα νευρικά ερείσματα έρχονται από παντού: από τον εξωτερικό κόσμο διά μέσου των τελικών απολήξεων των νεύρων, από τη χημική αντίδραση πού επιτελείται ανάμεσα στο νευρικό ιστό: από ερεθίσματα ποικίλης προέλευσης, και συνήθως προέρχονται απ’ την κυτταρική ζωή των ενδοκρανιακών νευρωνικών συμπλεγμάτων. Τα ερεθίσματα αυτά παράγουν ρεύματα πού διατρέχουν με μεγάλη ταχύτητα αφ” ενός μεν τούς νευρικούς αγωγούς, ανερχόμενα στον εγκέφαλο από τα περιφερικά νεύρα και το Συμπαθητικό Νευρικό Σύστημα, και αφ’ ετέρου τις ίνες πού ενώνουν τις διάφορες περιοχές τού εγκεφάλου. Αρχίζοντας μ’ αυτά τα ανατομικά δεδομένα έφτασα στο συμπέρασμα ότι οι συνάψεις πού βρίσκονται σε δισεκατομμύρια κύτταρα είναι το οργανικό υπόστρωμα τής σκέψης.

Ή φυσιολογική ψυχική ζωή εξαρτάται από την καλή λειτουργία των συνάψεων και οι ψυχικές διαταραχές εμφανίζονται σαν αποτέλεσμα συνοπτικών βλαβών. Όλοι αυτοί οι συλλογισμοί με οδήγησαν στο ακόλουθο συμπέρασμα. Είναι απαραίτητο ν’ αλλάξουν αυτές οι συνοπτικές ρυθμίσεις και ν’ αλλάξουν οι δίοδοι πού επιλέγουν τα ερεθίσματα καθώς περνάνε συνεχώς, έτσι ώστε να ρυθμιστούν οι ανάλογες ιδέες και να ωθηθεί ή σκέψη σε διαφορετικά κανάλια. Γι αυτούς τούς λόγους μετά από ώριμη σκέψη πλέον των δύο ετών αποφάσισα να αποκόψω τις συνδετικές ίνες των νευρώνων εν δράσει. Όντας πεπεισμένος για τη σπουδαιότητα των προμετωπιαίων λοβών για την ψυχική ζωή, διάλεξα την περιοχή αυτή για να το επιχειρήσω και φαίνεται ότι επέλεξα την κατάλληλη στιγμή. Απορρυθμίζοντας τις υπάρχουσες ρυθμίσεις και βάζοντας σε κίνηση άλλες ινοσυναπτικές ομάδες ήλπιζα ότι θα κατόρθωνα να μεταμορφώσω τις ψυχικές αντιδράσεις και με τον τρόπο αυτό ν” ανακουφίσω τον ασθενή.

«Έχοντας σαν σκοπό μου να καταργήσω ένα μεγάλο αριθμό συνδέσεων, προτίμησα να προσβάλω μαζικά τις ίνες πού συνδέουν τα κύτταρα του προσθίου τμήματος και των δύο μετωπιαίων λοβών ελπίζοντας σε θετικά αποτελέσματα. Ή μέθοδος της καταστροφής πού εφαρμόστηκε στην αρχή ήταν ενέσεις αλκοόλης πού ακολουθήθηκαν από τομές με τον λευκοτόμο, όργανο πού σχεδιάσαμε για το σκοπό αυτό. Επειδή ή λευκή ουσία του εγκεφάλου είχε περιορισμένη κυκλοφορία, ή επέμβαση θα ήταν ακίνδυνη. Όλα ετοιμάστηκαν με τη μεγαλύτερη προσοχή έτσι ώστε να προστατευθεί ή ζωή τού ασθενή.

«Ας μου επιτραπεί να πάρω το θάρρος ν’ αντιγράψω ένα μικρό απόσπασμα απ’ το βιβλίο μου «Πειραματικές Επεμβάσεις», πού αποτελεί μια αποφασιστική καμπή στο έργο μου.

«Την παραμονή της πρώτης μου προσπάθειας και παρόλη τη δικαιολογημένη μου αγωνία τις στιγμές εκείνες όλοι μου οι φόβοι απομακρύνθηκαν με την ελπίδα της επίτευξης ευνοϊκών αποτελεσμάτων. “Εάν μπορούσαμε να καταστείλουμε ορισμένες συμπτωματικές περιπλοκές ψυχικής φύσης καταστρέφοντας τις ομάδες πού συνδέουν τα κύτταρα, θα μπορούσαμε ν’ αποδείξουμε οριστικά ότι οι ψυχικές λειτουργίες συνδέονται στενά με τις περιοχές του εγκεφάλου πού συνεισφέρουν στην ανάπτυξη τους. Αυτό θα ήταν ένα σπουδαίο βήμα μπροστά σαν βασικό γεγονός στη μελέτη των ψυχικών λειτουργιών σε οργανική βάση.» Και το απόσπασμα τελείωνε ως έξης:

«Είμαστε βέβαιοι ότι τα πειράματα αυτά θα προκαλέσουν έντονες διαμάχες στον ιατρικό, ψυχιατρικό, ψυχολογικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό και σε άλλους τομείς. Το αναμένουμε αλλά με την ελπίδα ταυτόχρονα ότι ή διαμάχη αυτή θα προωθήσει την πρόοδο της επιστήμης και πάνω απ’ όλα το συμφέρον των ψυχικά αρρώστων». Αρχίσαμε να δουλεύουμε με τον πολύτιμο συνεργάτη μου, τον καθηγητή Almeida Lima , στον όποιο οφείλουμε ένα μεγάλο μέρος των πρωτοποριακών εργασιών. Οι πρώτες ενέσεις αλκοόλης στη λευκή ουσία τού προμετωπιαίου λοβού έγιναν στις 12 Νοεμβρίου 1935, και ή πρώτη επέμβαση με τον λευκοτόμο στις 12 Δεκεμβρίου του ιδίου έτους. Αποκομίσαμε θεραπείες και βελτιώσεις αλλά όχι αποτυχίες πού να μάς κάνουν να οπισθοχωρήσουμε».

Προσθήκη (μη δημοσιευμένη στο  περιοδικό)

2. Λοβοτομή: μια παράλογη επέμβαση στον εγκέφαλο

Η λοβοτομή ήταν μια χειρουργική επέμβαση που εφαρμόστηκε στο παρελθόν, με την οποία ο χειρουργός απέκοπτε ή κατέστρεφε… συγκεκριμένα τμήματα του εγκεφάλου, με στόχο την απενεργοποίηση σημαντικών εγκεφαλικών λειτουργιών για την αντιμετώπιση διανοητικών διαταραχών, ψυχικών παθήσεων, ή ισχυρού πόνου.

Η αρχική ανακάλυψη

Η ιδέα της λοβοτομής ανήκει στον Γερμανό γιατρό Γκόλτζ, ο οποίος το 1890 παρατήρησε ότι τα άγρια  σκυλιά ηρεμούσαν, όταν τους αφαιρούνταν τμήματα από το μετωπιαίο λοβό του εγκεφάλου τους. Η λοβοτομή σε ανθρώπους εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 1935 σε ασθενείς ψυχιατρείου από τον Πορτογάλο νευροχειρουργό Έγκας Μόνιτζ. Το όργανο μάλιστα που χρησιμοποίησε για την εκτομή των εγκεφαλικών κέντρων, με τοπική αναισθησία και μετά από πολλαπλές ακτινογραφίες, το ονόμασε ΄΄λευκοτόμο΄΄, από τις ελληνικές λέξεις ΄΄λευκό΄΄ (το χρώμα της εγκεφαλικής ουσίας) και ΄΄τομή΄΄. Η εφεύρεση αυτή, μάλιστα, του χάρισε το Βραβείο Νόμπελ Ιατρικής το 1949, αφού κατάφερε να παραπλανήσει την επιτροπή κρίσης των βραβείων με έντεχνη παραποίηση και παρουσίαση των  αποτελεσμάτων, σε διάφορες δημοσιευμένες επιστημονικές εργασίες. Τα χρόνια, όμως, που ακολούθησαν η τεχνική αυτή επικρίθηκε σφοδρά από την επιστημονική κοινότητα, αφού αποδείχθηκε ότι οι συνέπειές της ήταν πολύ συχνά απρόβλεπτες και καταστροφικές.

Ο μετωπιαίος λοβός

Ο εγκέφαλος αποτελεί το σπουδαιότερο και μεγαλύτερο τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος. Βρίσκεται εντός του εγκεφαλικού κρανίου και περιβάλλεται από τρεις προστατευτικούς υμένες, τις μήνιγγες. Αποτελείται από δύο ημισφαίρια τα οποία χωρίζονται σε πέντε λοβούς: το μετωπιαίο, το   βρεγματικό, τον ινιακό, το βρεγματικό και τη νήσο του Reil.

Ο μετωπιαίος λοβός ελέγχει την κρίση και τη συνείδηση που έχουμε για τις πράξεις μας, την κίνηση και την αλληλουχία των κινήσεων, τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις, τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε, καθώς και τη κατανόηση του νοήματος των λέξεων και των προτάσεων. Αφαίρεση ή καταστροφή του μετωπιαίου λοβού μπορεί να προκαλέσει απώλεια της κίνησης διαφόρων μερών του σώματος, αδυναμία σχεδιασμού οποιασδήποτε δραστηριότητας, εμφάνιση έμμονων ιδεών, αλλαγές στην διάθεση, δυσκολία στην επίλυση προβλημάτων, ανικανότητα γλωσσικής έκφρασης, διαταραχές της προσωπικότητας, αδυναμία ανάληψης πρωτοβουλιών, απάθεια και αμέλεια για την προσωπική εμφάνιση και υγιεινή, καθώς και αντικοινωνική συμπεριφορά.

Οι καταστροφικές παρενέργειες

Ο Μόνιτζ παρατήρησε ότι τα συμπτώματα σοβαρών νευρολογικών ασθενειών, όπως η σχιζοφρένεια, εξαφανίζονταν άμεσα σε ανθρώπους στους οποίους είχε γίνει λοβοτομή. Υποτίμησε, όμως, το γεγονός ότι οι βλάβες που προκαλούνταν στον εγκέφαλο από την συγκεκριμένη επέμβαση ήταν πολύ μεγαλύτερες από τα οφέλη. Μετά τη θεραπεία οι περισσότεροι ασθενείς έχαναν κάθε επαφή με την πραγματικότητα και τα συναισθήματα και γίνονταν ΄΄φυτά΄΄.

Παρ’ όλα τα σοβαρά προβλήματα που προκαλούσε, η λοβοτομή έκανε θραύση για μερικές δεκαετίες και εφαρμόστηκε ευρέως μέχρι τη δεκαετία του ’70 σε χιλιάδες ανθρώπους που υπέφεραν από παθήσεις ψυχιατρικής φύσεως, καθώς και σε υπερδραστήρια παιδιά, πόρνες, αστέγους και εγκληματίες που θεωρούνταν επικίνδυνοι ή άτομα που έπασχαν από έντονο χρόνιο πόνο. Μόνο τη χρονιά του 1951 καταγράφηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες περισσότερες από 20.000 λοβοτομές.

Ο έτερος ΄΄πρωτοπόρος΄΄

Ένας από τους μεγαλύτερους υποστηρικτές της λοβοτομής στις ΗΠΑ ήταν και ο περιβόητος γιατρός Oυόλτερ Φρίμαν, που ισχυριζόταν ότι μπορεί να θεραπεύσει κάθε ψυχική διαταραχή ή χρόνιο πόνο. Ο ΄΄μάγος-γιατρός΄΄ αυτός τη δεκαετία του 1950 περιδιάβαινε στη χώρα, με ένα αυτοκίνητο βαν που μετέφερε τον εξοπλισμό του, για να κάνει χιλιάδες λοβοτομές με μια γρήγορη τεχνική δικής του επινόησης. Χρησιμοποιούσε μια μικρή μύτη τρυπανιού με την οποία διείσδυε από το αφτί στο κρανίο. Αφού έφτανε στον μετωπιαίο λοβό, κατέστρεφε οριστικά τα επίμαχα νεύρα χτυπώντας απότομα το τρυπάνι με ένα μικρό σφυρί.  Ο Φρίμαν έκανε λοβοτομές σε νοσοκομεία, ιατρεία, ακόμη και δωμάτια ξενοδοχείου σε αμέτρητους ανθρώπους, από ψυχοπαθείς και άτακτα παιδιά, μέχρι και νοικοκυρές που οι σύζυγοί τους έκριναν ότι δεν εκτελούσαν με ζήλο τις καθημερινές δουλειές του σπιτιού. Τελικά ο νευροχειρουργός αυτός, στο τέλος της καριέρας του και αφού είχε μετατρέψει σε ΄΄φυτά΄΄ εκατοντάδες ανθρώπους, έχασε την ιατρική του άδεια μετά από το θάνατο ενός ατίθασου ψυχιατρικού ασθενούς, στον οποίο επιχείρησε λοβοτομή για τρίτη φορά!

Η τεχνική

Η λοβοτομή γινόταν με διάφορους τρόπους και αποσκοπούσε στη δημιουργία οπών στο κρανίο, μέσω των οποίων ο χειρουργός είχε πρόσβαση στο εσωτερικό του και συγκεκριμένα στο μετωπιαίο λοβό. Τα κύρια σημεία διείσδυσης στο κρανίο ήταν το πάνω μέρους του βολβού των ματιών, μέσα από την κοιλότητα του αυτιού ή απευθείας από το πάνω μέρος του κρανίου. Μέσα από τις οπές που γίνονταν, το άτομο που έκανε την επέμβαση, με τη χρήση ειδικών εργαλείων (νυστεριών ή μακριών ακίδων), είτε κατέστρεφε, είτε απέκοπτε τα τμήματα (΄΄πυρήνες΄΄) του εγκεφαλικού φλοιού τα οποία πίστευε ότι ευθύνονται για τα δεινά που κατέτρεχαν τον δύσμοιρο ασθενή.

Από τις παραπάνω τεχνικές που εφαρμόστηκαν, η είσοδος επιμήκους, λεπτού και κοφτερού εργαλείου  πάνω από την κόγχη του ματιού ήταν παντελώς τυφλή και απάνθρωπη, αφού μετά την προσέγγιση του εργαλείου στο εσωτερικό του φλοιού, το χτύπημά του με ένα σφυρί κατέστρεφε ανεξέλεγκτα όποια κέντρα του εγκεφάλου συναντούσε στην πορεία του.

Εκτός, πάντως, από τις βασικές μορφές λοβοτομής που αναφέρθηκαν παραπάνω, οι τεχνικές που εφαρμόστηκαν στο πέρασμα των χρόνων ήταν δεκάδες και περιορίζονταν μόνο από τη φαντασία των χειρουργών.

Μια παλιά ιστορία…

Ο γνωστότερος άνθρωπος που υποβλήθηκε σε λοβοτομή στην Αμερική, ήταν η Ρόζμαρι Κένεντι, αδελφή των πολιτικών Τζων, Έντουαρτ και Ρόμπερτ Κέννεντυ, την οποία οδήγησε ο πατέρας της στους γιατρούς, επειδή εμφάνιζε, όπως υποστήριζε, μειωμένο για τη νεανική ηλικία της ενδιαφέρον για το ανδρικό φύλο. Τα αδέλφια της, που έγιναν ακόμη και Πρόεδροι της Αμερικής, ποτέ δεν έμαθαν για την επέμβαση, ενώ η Ρόζμαρι έζησε όλη τη ζωή και πέθανε σε ψυχιατρικό ίδρυμα του Ουισκόνσιν. Η αδελφή της, Γιούνις Κέννεντυ Σρίβερ, η μόνη που γνώριζε την αλήθεια, για να την τιμήσει, πρωτοστάτησε στην ίδρυση των Special Olympics, των Ολυμπιακών Αγώνων για άτομα με ειδικές ανάγκες.

Μια μαύρη σελίδα

Παρά το γεγονός ότι ήταν από πολύ παλιά γνωστό ότι οι τεχνικές της λοβοτομής, που υπάγονταν στην ευρύτερη κατηγορία της ΄΄ψυχοχειρουργικής΄΄, δεν είχαν σαφές θεραπευτικό αποτέλεσμα, οι εγχειρήσεις συνεχίστηκαν ανεμπόδιστα από τη δεκαετία του ΄30 μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ΄70, με την ανοχή των εκάστοτε κυβερνήσεων και της επίσημης ιατρικής κοινότητας. Τα άτομα που υπέστησαν τη λοβοτομή, στο συντριπτικό τους ποσοστό, έμεναν βαριά ψυχικά, ή και σωματικά, ανάπηρα και οι οικογένειές τους δεν μπορούσαν και δεν γνώριζαν πώς να αντιμετωπίσουν τις ειδικές τους ανάγκες. Στις μέρες μας η λοβοτομή, στις αναπτυγμένες τουλάχιστον χώρες, έχει πρακτικά εκλείψει, ενώ το μόνο που έχει απομείνει είναι η έκφραση ότι κάποιος είναι ΄΄λοβοτομημένος΄΄, εννοώντας ότι είναι δυσπροσαρμοστικός, διανοητικά καθυστερημένος ή γενικότερα μη λογικά ή ελεύθερα σκεπτόμενος.

Οι παράλογες τεχνικές της λοβοτομής, που εφαρμόστηκαν σχεδόν για μισό αιώνα σε διάφορες, ακόμη και ΄΄πολιτισμένες΄΄, χώρες του κόσμου (Ηνωμένες Πολιτείες, Ρωσία, Αγγλία, Ιαπωνία, Γερμανία, Δανια , κ.α. και λίγο στην Ελλάδα), έγραψαν μια ακόμη μαύρη σελίδα στην ιστορία της παγκόσμιας ιατρικής. Απέδειξαν, έτσι, ότι οι άνθρωποι, τυφλωμένοι από τη μισαλλοδοξία και τον καθημερινό ρατσισμό, δεν δίσταζαν, σε όλες τις εποχές και με ποικίλους τρόπους, να πετούν στα σκουπίδια τις ψυχές και τα σώματα όσων έφερναν εμπόδια στην ΄΄ομαλή΄΄ και ΄΄φυσιολογική΄΄ λειτουργία των οργανωμένων μικρών ή μεγάλων κοινωνιών τους…

Μέρος τρίτο

 Φασισμός και Ψυχιατρική

Στη βάση των θεωριών της ευγονικής στειρώθηκαν και τελικά οδηγήθηκαν στην «ευθανασία» χιλιάδες ανάπηροι και ψυχασθενείς. Στο όνομα της επιστήμης και του κύρους της επιστημονικής κοινότητας τιμωρήθηκαν στη Γερμανία μετά το 1945 μόνο 350 από τους 90.000 γιατρούς που είχαν αναμιχθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις ναζιστικές θηριωδίες.

« Μετά το Άουσβιτς δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε όπως πριν. Μετά το Άουσβιτς ξέρουμε ότι ο άνθρωπος είναι κάτι που μπορούμε να ποδοπατήσουμε μέχρι εξόντωσης, κάτι που μπορούμε να αναγάγουμε σε πρώτη ύλη, σε καπνό, ακόμα και στο τίποτα, κάτι που μπορούμε να αρνηθούμε ακόμα και την τιμή ενός ατομικού θανάτου, κάτι που μπορούμε να καταστρέψουμε ως άτομο, να το μεταχειριστούμε ως μάγμα, ως απλό σωρό, σαν τα ξερά ξύλα ».

 Κι όμως ο ναζισμός, αυτό το ακρότατο κακό, όπως λέει ο ποιητής, ξαναγυρνά σήμερα. Και οι θεωρίες της Κοινωνιοβιολογίας ξανακερδίζουν έδαφος.

Ο φασισμός, ο ρατσισμός κάθε μορφής, ο αντισημιτισμός, ο αποκλεισμός της συμβολικής διαφοράς, ο αποκλεισμός του πραγματικού άλλου ξαναγίνεται για την ανθρωπότητα σήμερα ένας εφιάλτης, απ’ τον οποίο πρέπει εγκαίρως να ξυπνήσει. Και αυτή η αφύπνιση σημαίνει συνειδητοποίηση, ανάλυση, περίσκεψη, μνήμη, ετοιμότητα, επαγρύπνηση.

Σημαίνει ξεπέρασμα της φρίκης και βαθιά μελέτη του τρομακτικού φαινομένου του φασισμού σε όλες του τις εκφάνσεις.  Γιατί η μοναδικότητα της εξόντωσης απ’ τους ναζί των έξι εκατομμυρίων Εβραίων, καθώς και των ψυχασθενών, των ομοφυλοφίλων, των τσιγγάνων της Ευρώπης, των κομμουνιστών, ανάγεται στη μοναδικότητα του ναζισμού ως πολιτικής που δεν ήταν αναγκαία ιστορικά και δεν συγκρίνεται με τίποτα σ’ ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας.

Ο «Εβραίος» ο Dybbuk, το όνομα των ονομάτων, υποδήλωνε «αυτό που η εξαφάνιση του δημιουργούσε», γύρω από την υποτιθέμενη γερμανική ουσία, για το ομοίωμα «εθνικοσοσιαλιστική επανάσταση», ένα κενό που αρκούσε για να ταυτοποιήσει την ουσία.

Η επιλογή αυτού του ονόματος παραπέμπει χωρίς αμφιβολία στον προφανή δεσμό του με τον οικουμενισμό, ιδιαίτερα τον επαναστατικό οικουμενισμό, ως προς αυτό το όνομα που είχε ήδη κενό, δηλαδή τη σύνδεση οικουμενικότητας και αιωνιότητας των αληθειών.

Γιατί μόνο η Αλήθεια είναι αδιάφορη στις διαφορές, είναι η ίδια για όλους. Και αυτή την Α-λήθεια υπηρετεί το μικρό αφιέρωμα των «Τετραδίων Ψυχιατρικής».

Το διώνυμο φασισμός και ψυχιατρική, δεν αφορά μόνο τη Ψυχιατρική. Αφορά την επιστήμη γενικά. Γιατί στο όνομα της «επιστήμης» έγιναν τα θηριώδη πειράματα των ναζί στους κρατουμένους των στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Στη βάση των θεωριών της ευγονικής στειρώθηκαν και τελικά οδηγήθηκαν στην «ευθανασία» χιλιάδες ανάπηροι και ψυχασθενείς.

Στο όνομα της επιστήμης και του κύρους της επιστημονικής κοινότητας τιμωρήθηκαν στη Γερμανία μετά το 1945 μόνο 350 από τους 90.000 γιατρούς που είχαν αναμιχθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις ναζιστικές θηριωδίες.

Η ιστορία της ψυχιατρικής στη διάρκεια του ναζισμού είναι μια ιστορία καταισχύνης και δεν πρέπει να συγκαλυφθεί….