Φασισμός και Ψυχιατρική

Αναδημοσίευση από τα «Τετράδια Ψυχιατρικής», τριμηνιαία περιοδική έκδοση του ΨΝΑ, Νο 47, 1994.

Στη βάση των θεωριών της ευγονικής στειρώθηκαν και τελικά οδηγήθηκαν στην «ευθανασία» χιλιάδες ανάπηροι και ψυχασθενείς. Στο όνομα της επιστήμης και του κύρους της επιστημονικής κοινότητας τιμωρήθηκαν στη Γερμανία μετά το 1945 μόνο 350 από τους 90.000 γιατρούς που είχαν αναμιχθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις ναζιστικές θηριωδίες.

 «Μετά το Άουσβιτς δεν μπορούμε να σκεφτόμαστε όπως πριν. Μετά το Άουσβιτς ξέρουμε ότι ο άνθρωπος είναι κάτι που μπορούμε να ποδοπατήσουμε μέχρι εξόντωσης, κάτι που μπορούμε να αναγάγουμε σε πρώτη ύλη, σε καπνό, ακόμα και στο τίποτα, κάτι που μπορούμε να αρνηθούμε ακόμα και την τιμή ενός ατομικού θανάτου, κάτι που μπορούμε να καταστρέψουμε ως άτομο, να το μεταχειριστούμε ως μάγμα, ως απλό σωρό, σαν τα ξερά ξύλα».*

 Κι όμως ο ναζισμός, αυτό το ακρότατο κακό, όπως λέει ο ποιητής, ξαναγυρνά σήμερα. Και οι θεωρίες της Κοινωνιοβιολογίας ξανακερδίζουν έδαφος.

Ο φασισμός, ο ρατσισμός κάθε μορφής, ο αντισημιτισμός, ο αποκλεισμός της συμβολικής διαφοράς, ο αποκλεισμός του πραγματικού άλλου ξαναγίνεται για την ανθρωπότητα σήμερα ένας εφιάλτης, απ’ τον οποίο πρέπει εγκαίρως να ξυπνήσει. Και αυτή η αφύπνιση σημαίνει συνειδητοποίηση, ανάλυση, περίσκεψη, μνήμη, ετοιμότητα, επαγρύπνηση.

Σημαίνει ξεπέρασμα της φρίκης και βαθιά μελέτη του τρομακτικού φαινομένου του φασισμού σε όλες του τις εκφάνσεις.

Διαβάζουμε στη χαρακτηριστική αφίσα του 1938: «60.000 μάρκα είναι το ποσό που κοστίζει στην λαϊκή κοινότητα, στη διάρκεια της ζωής του , αυτό το άτομο που πάσχει από κληρονομική μειονεξία. Αγαπητέ συμπολίτη αυτά είναι και δικά σου χρήματα» 

Γιατί η μοναδικότητα της εξόντωσης απ’ τους ναζί των έξι εκατομμυρίων Εβραίων, καθώς και των ψυχασθενών, των ομοφυλοφίλων, των τσιγγάνων της Ευρώπης, των κομμουνιστών, ανάγεται στη μοναδικότητα του ναζισμού ως πολιτικής που δεν ήταν αναγκαία ιστορικά και δεν συγκρίνεται με τίποτα σ’ ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας.

Ο «Εβραίος» ο Dybbuk, το όνομα των ονομάτων, υποδήλωνε «αυτό που η εξαφάνιση του δημιουργούσε», γύρω από την υποτιθέμενη γερμανική ουσία, για το ομοίωμα «εθνικοσοσιαλιστική επανάσταση», ένα κενό που αρκούσε για να ταυτοποιήσει την ουσία.

Η επιλογή αυτού του ονόματος παραπέμπει χωρίς αμφιβολία στον προφανή δεσμό του με τον οικουμενισμό, ιδιαίτερα τον επαναστατικό οικουμενισμό, ως προς αυτό το όνομα που είχε ήδη κενό, δηλαδή τη σύνδεσηοικουμενικότητας και αιωνιότητας των αληθειών.**

Γιατί μόνο η Αλήθεια είναι αδιάφορη στις διαφορές, είναι η ίδια για όλους. Και αυτή την Α-λήθεια υπηρετεί το μικρό αφιέρωμα των «Τετραδίων Ψυχιατρικής».

Το διώνυμο φασισμός και ψυχιατρική, δεν αφορά μόνο τη Ψυχιατρική. Αφορά την επιστήμη γενικά. Γιατί στο όνομα της «επιστήμης» έγιναν τα θηριώδη πειράματα των ναζί στους κρατουμένους των στρατοπέδων συγκέντρωσης.

Στη βάση των θεωριών της ευγονικής στειρώθηκαν και τελικά οδηγήθηκαν στην «ευθανασία» χιλιάδες ανάπηροι και ψυχασθενείς.

Στο όνομα της επιστήμης και του κύρους της επιστημονικής κοινότητας τιμωρήθηκαν στη Γερμανία μετά το 1945μόνο 350 από τους 90.000 γιατρούς που είχαν αναμιχθεί με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στις ναζιστικές θηριωδίες.

Η ιστορία της ψυχιατρικής στη διάρκεια του ναζισμού είναι μια ιστορία καταισχύνης και δεν πρέπει να συγκαλυφθεί….

*France Quere “Frères humains”, Le defi bioethique, N0 120, Mars 1991

**Alain Badiou “L’ ethique, essai la concience du Mal”, ed. Optiques, philosophie, Hatier.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Περί συνυπευθυνότητας και συνενοχής

Aπό τα «Τετράδια Ψυχιατρικής», Νο 47, 1994

Θανάσης Τζαβάρας

1.1. Το διώνυμο «φασισμός – ψυχιατρική» έχει γίνει ένας κοινός τόπος, επιτρέποντας έτσι τη συναγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη πορεία του Ιατρικού κλάδου που ασχολείται με τη ψυχική νόσο και διαφόρων εκδοχών ολοκληρωτισμού. Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται έχει δυο όψεις: μια θετική: «πώς η ψυχιατρική συνταυτίστηκε, υπό προϋποθέσεις βέβαια, με τους φασισμούς;» και μια αρνητική: «πώς άλλοι κλάδοι της ιατρικής θεωρούνται ανεξάρτητοι και αλώβητοι από τις ολοκληρωτικές εκδοχές πολιτικών συστημάτων;» Με άλλα λόγια γιατί η πρόταση «φασισμός και ψυχιατρική» θεωρείται αυτονόητη και όχι η πρόταση π.χ. «μικροβιολογία και φασισμός»;

ADVERTISEMENT

1.2. Οι πιο πάνω διαπιστώσεις υποκρύπτουν στη πραγματικότητα το θέμα που τίθεται από τις δυνάμει διαφορές μεταξύ των θεωριών περί σωματικής και ψυχικής υγείας, που παρήγαγε και επεξεργάστηκε η Δυτική Επιστήμη κατά τη διάρκεια του 19ου και 20ου αιώνα.Εάν λοιπόν διερευνήσουμε το θέμα από τη σκοπιά της ιστορίας των ιδεών περί υγείας, τους δυο τελευταίους αιώνες, τότε θα διαπιστώσουμε πως η «ενοχή» της ψυχιατρικής και η «αθωότητα» της σωματικής Ιατρικής, δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα επιφαινόμενο της κοινωνικής πρακτικής και στάσης απέναντι στη «τρέλα» ή τις σωματικές αρρώστιες. Δηλαδή, τα ορατά στοιχεία αρνητικής στάσης και πολιτικής αποκλεισμού στις κοινωνίες μας απατούν σχετικά με τη κοινωνική πολιτική για το σύνολο των νοσηρών παρεκκλίσεων από τα πρότυπα υγείας και τα δέοντα ευημερίας.

1.3. Η θέση που θα υποστηριχτεί στις γραμμές που ακολουθούν είναι ότι καμία κοινωνική πολιτική περί την υγεία δεν παράγει ολοκληρωτικές πρακτικές από μόνη της, αλλά πρέπει να συναντηθεί με κατάλληλες βιο-ιατρικές και ψυχο-βιολογικές θεωρίες περί νόσου, που επιτρέπουν ειδικευμένα προγράμματα εξόντωσης ή αποκλεισμού για «νοσούντες» πληθυσμούς. Θα πρέπει να τονιστεί ως κοινός τόπος πως το οποιοδήποτε πολιτικό καθεστώς, που θέλει να απαλλαγεί από αντιπάλους του ή αντιφρονούντες, διαθέτει το απόλυτο όπλο, της, διά της βίας, θανάτωσής τους…

2.1. Χωρίς προσπάθεια εξειδικευμένου ορισμού, θεωρούμε «φασισμό» κάθε εκδοχή πολιτικού συστήματος, που στηρίζεται στον απολυταρχικό τρόπο ελέγχου του «ανθρώπου από τον άνθρωπο», των λίγων ισχυρών επί των πολλών αδύναμων.Ο 20ος αιώνας, με την ποικιλία των «φασισμών» του, έδειξε πως ο πολιτισμός δεν είναι επαρκής διασφάλιση της δημοκρατίας και πως η επιστημονική πρόοδος όχι μόνον δεν «εξανθρώπισε» τον Άνθρωπο καθιστώντας τον πιο σοφό, αλλά πολλές φορές συμπορεύτηκε, η επιστήμη κυρίως, με τις προσπάθειες ολοκληρωτικών καθεστώτων να «εκβαρβαρίσουν» τον Άνθρωπο.

3.1. Η διαπλοκή ή και σύμπλευση επιστημόνων με τις θεωρίες τους με τους «φασισμούς» δεν στοιχειοθετεί μια αυτονόητη σχέση. Θα πρέπει να διαφοροποιήσουμε κατ’ αρχήν, την (συν) υπευθυνότητα από την (συν) ενοχή. Υπεύθυνος, αυτός που φέρει την ευθύνη για κάτι, ο υπόλογος, είναι αυτός που υπό την ευθύνη του παρέχεται κάτι αλλά και αυτός που εγγυάται γι’ αυτό το κάτι. Ο υπόχρεος δηλαδή, αυτός που οφείλει να πράξει κάτι. Τελικά, η ευθύνη εμπεριέχει υποχρέωση λογοδοσίας και μόνον όταν προκύψει κολάσιμος πράξη υπάρχει ποινική ευθύνη και φυσικά ενοχή. Οι επιστήμονες λοιπόν είναι (και πρέπει να είναι) υπεύθυνοι για τις θεωρίες και τις πρακτικές τους, χωρίς να είναι κατ’ ανάγκην ένοχοι για τη χρήση των θεωριών και των μεθόδων τους από άλλους, άτομα ή ομάδες. Ενώ λοιπόν μπορεί να είναι μόνον συνυπεύθυνοι για τη φύση των θεωριών τους και τη διεστραμμένη χρήση τους από τους πολιτικούς, γίνονται συνένοχοι όταν κατασκευάζουν θεωρίες που εξυπηρετούν φασιστικούς σκοπούς ή ακόμη περισσότερο, όταν συμμετέχουν ενεργώς στην υλοποίηση μεθόδων π.χ. εξολόθρευσης ομάδων ατόμων ή και λαών ακόμη.

3.2. Ιδιαίτερο πρόβλημα μπορούμε να θεωρήσουμε την άσκηση επιστημονικών καθηκόντων κάτω από ολοκληρωτικά καθεστώτα κυρίως όταν υπάρχει εμφανής σύγκρουση αξιών και πολιτικός καταναγκασμός. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η κατανόηση των συγκρούσεων δεν μπορεί να είναι επιστημονική αλλά μόνον ηθικοπολιτική. Η ιστορία των «φασισμών» του 20ου αιώνα είναι γεμάτη από ηρωικές πράξεις και προσωπικά δράματα επιστημόνων που θυσιάστηκαν αρνούμενοι ή που υπέφεραν δεχόμενοι τις προσταγές ποικίλων δικτατόρων. Το πρόβλημα όμως αυτό ξεπερνά τους στόχους του παρόντος κειμένου (α).

4.1. Το κατάλληλο παράδειγμα επιστημονικής θεωρίας που εμπεριείχε εν σπέρματι τις προϋποθέσεις για τη καταχρηστική και καταπιεστική της χρησιμοποίησης, είναι η «επιστήμη» της ευγονικής, έτσι όπως την όρισε ο Galton το 1883: «Είναι η επιστήμη της βελτίωσης του είδους, που δεν περιορίζεται μόνον στην απάντηση των σχετικών καταλλήλων ερωτημάτων (περί τη βελτίωση) αλλά, κυρίως στη περίπτωση του ανθρώπου, ασχολείται με όλες τις επιρροές που μπορούν να βοηθήσουν τις πιο χαρισμένες φυλές να επικρατήσουν επί των λιγότερο καλών φυλών».

Διαβάζουμε στη χαρακτηριστική αφίσα του 1938 :
«60.000 μάρκα είναι το ποσό που κοστίζει στην λαϊκή κοινότητα, στη διάρκεια της ζωής του , αυτό το άτομο που πάσχει από κληρονομική μειονεξία. Αγαπητέ συμπολίτη αυτά είναι και δικά σου χρήματα.

Το κίνημα της ευγονικής γεννήθηκε μέσα από τη συνάντηση κοινωνικών θεωριών με μερικά συμπεράσματα της θεωρίας για την εξέλιξη των ειδών του Δαρβίνου, αυτό δηλαδή που ονομάστηκε κοινωνικός δαρβινισμός. Η ιδιοτυπία αυτής της κοινωνιο-βιολογικής θεώρησης συνίσταται στο γεγονός ότι τα φαινόμενα ψυχικής και σωματικής υγείας της νόσου, εξηγούνται από μια ενοποιημένη ψυχο-βιολογική θεωρία. Έτσι, οποιαδήποτε κοινωνική πρακτική που καταγράφηκε ως εφαρμογή της ευγονικής δεν αφορά πλέον μόνο τη ψυχιατρική αλλά και όλο το φάσμα των ιατρικών ειδικοτήτων (β).

4.2. Εγκαίρως, βέβαια, επιστήμονες διέκριναν τις βλαβερές συνέπειες μιας τέτοιας θεωρίας, που ενόσω ευαγγελιζότανε το καλύτερο μέλλον του Ανθρώπου, άφηνε ανοικτό ένα ολόκληρο πεδίο κριτηρίων επιλογής και μεθόδων εφαρμογής για τη βελτίωση του ανθρωπίνου είδους.

Ο γνωστός ανατόμος Paul Broca έγραφε ήδη το 1887: «Είμαι πεπεισμένος ότι τον επόμενο αιώνα θα σφαζόμαστε κατά εκατομμύρια για ένα-δυο βαθμούς πάνω ή ένα -δυο βαθμούς κάτω κάποιου κεφαλικού δείκτη». Εάν ο πρώτος συνειρμός μετά από αυτή τη «προφητεία» του Broca είναι οι ναζιστικοί φούρνοι, αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι οι ποικίλες πρακτικές «βελτίωσης» του είδους από τη παθητική ευθανασία ή τη προληπτική αποστείρωση μέχρι το ενεργό ξεκλήρισμα «κατώτερων» ή αρρώστων ή εκφυλισμένων ατόμων και ομάδων στο σύνολο (σχεδόν) των κρατών του «δυτικού πολιτισμού» (γ).

4.3. Τα ιατρικά-θεραπευτικά επαγγέλματα με κάποια αίσθηση υπεροψίας, κάποια δόση αφέλειας και με προφανή έλλειψη κοινωνικής συνείδησης, δεν πρόβλεψαν εγκαίρως τις παρενέργειες των ενεργημάτων τους και δενφρόντισαν να οχυρώσουν την πρακτική τους πίσω από ισχυρές και σαφείς ηθικές αρχές.Η ψευδαίσθηση επάρκειας του κλασικού «όρκου του Ιπποκράτη» μέσα στο καινούργιο κόσμο της επιστήμης και της τεχνολογίας, δείχνει για το σύνολο σώμα των βιο-ιατρικών επαγγελμάτων ανεπαρκή αίσθηση ευθύνης για τις κοινωνικές συνέπειες της πρακτικής τους. Χρειάστηκε η αφύπνιση από τον εφιάλτη των κρεματορίων και των γκούλαγκ, έτσι ώστε μια καινούργια βιο-ιατρική ηθική να προκύψει τα τελευταία 30-40 χρόνια (δ).

5.1. Ας επανέλθουμε όμως στη δεκαετία του ’30, που θα μας επιτρέψει να εικονογραφήσουμε τον προβληματισμό μας με μερικά παραδείγματα. Τον Οκτώβριο 1931, ο Αδόλφος Χίτλερ υπέγραψε τη διαταγή να δοθεί ένας «ήπιος (γλυκός) θάνατος» (Gnadentod) στους ανίατους ασθενείς «μέσα στα όρια της ανθρώπινης κρίσης και επί τη βάσει ενός προσεκτικού ελέγχου της ασθένειας».

Η Ναζιστική διοίκηση ανοίγοντας το «φιλανθρωπικό» αυτό παράθυρο στη συνειδητή θανάτωση ασθενών και μειονεκτούντων, προκάλεσε τη μεγαλύτερη ανθρώπινη τραγωδία του εικοστού αιώνα. Τα εκατομμύρια των νεκρών των κρεματορίων, δεν υπήρξαν θύματα βίαιων πράξεων πολέμου, αλλά της συνάντησης «επιστημονικών» απόψεων και μιας διάστροφης πολιτικής βούλησης.

5.2. Και ενώ η τρέχουσα ανάλυση των πιο πάνω φαινομένων, απέδιδε στη βαρβαρότητα του Χίτλερ, τη τραγική αυτή εκδοχή ανθρώπινης συμπεριφοράς, λίγοι μόνο είχαν φανταστεί ότι τέτοιες πρακτικές μπορούσαν να συμβούν και σε άλλα πολιτικά συστήματα και ιστορικές στιγμές. Μόλις το 1981 π.χ. η καλώς σκεπτόμενη Γαλλική κοινωνία ανακάλυπτε ότι κατά τη περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, 40.000 ψυχιατρικοί ασθενείς των Γαλλικών ψυχιατρικών ασύλων, πέθαναν από «ήπιο θάνατο» δηλαδή πέθαναν από πείνα μετά από απόφαση της κυβέρνησης του Vichy (ε).

5.3. Από «ήπιο θάνατο» κυριολεκτικά και μεταφορικά, δεν χάθηκαν όμως μόνο τα περιθωριακά ή παρεκκλίνοντα άτομα που ζούσαν σε φασιστικά καθεστώτα. Η διεύρυνση της λογικής της «καθαρότητας της φυλής» και σε αντιρρησίες της πολιτικής γνώμης κυβερνήσεων, οδήγησε στον «επιστημονικό» ορισμό καινούργιων νοσολογικών οντοτήτων όπως η νόσος των αντιφρονούντων στο σταλινικό καθεστώς.Θα πρέπει να τονιστεί για μια ακόμη φορά, πως η επίσημη σοβιετική ψυχιατρική θεωρούσε την αντιπολιτευτική συμπεριφορά σαν μια από τις πιο συχνές αιτίες σχιζοφρένειας, γεγονός που οδήγησε στην αρμονική σύμπλευση μιας διάστροφης «επιστημονικής» πρότασης με ένα ολοκληρωτικό καθεστώς (ζ).

5.4. Το άκρον άωτον της ασάφειας και ασυναρτησίας στη συνάντηση του επιστημονικού με το πολιτικό, είναι χωρίς αμφιβολία η περίπτωση της ψυχοχειρουργικής. Η ρηξικέλευθη «θεραπευτική» πρόταση του Πορτογάλου Egas Moniz (1936), συνάντησε σύντομα ενθουσιώδεις οπαδούς και σοβαρές κριτικές, αυτό που έχει όμως σημασία είναι το γεγονός ότι μετά από μια περίοδο επιστημονικού προβληματισμού, η εφαρμογή της ψυχοχειρουργικής κυρίως μετά το 1950, εξαρτήθηκε σημαντικά από τις πολιτικές επιλογές των χωρών, που γινόταν αυτές οι επεμβάσεις. Τα δικτατορικά και αυταρχικά καθεστώτα ανά το κόσμο δεν ήλεγχαν τις ψυχοχειρουργικές επεμβάσεις, ενώ τα δημοκρατικά καθεστώτα θέσπισαν αυστηρούς κανόνες εφαρμογής τους. Η ειρωνεία βεβαίως της ιστορίας καταγράφει το γεγονός ότι το Υπουργείο Δημόσιας Υγείας της ΕΣΣΔ με απόφαση του στις 9-12-1950 απαγόρευσε τη ψυχοχειρουργική, διότι προσέβαλε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια! (η).

6.1. Ένα πρώτο σχόλιο επιβάλλεται σε αυτό το σημείο: τα γεγονότα και πρακτικές που αναφέρονται στις παραγράφους (5), θέτουν με σαφήνεια το ερώτημα της υπευθυνότητας και της ενοχής των επιστημόνων. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως οι επιστήμονες στη θεωρητική ή πρακτική τους δραστηριότητα, δεν μπορούν ούτε να προβλέψουν πάντα ούτε βέβαια να ελέγξουν, τις προεκτάσεις (κοινωνικές, πολιτικές κλπ.) των θέσεών τους. Αυτός ο προβληματισμός είναι κοινός στους επιστήμονες όλων των κλάδων και είναι γνωστές οι συζητήσεις των μεγάλων φυσικών τού 20ου αιώνα σχετικά με την ατομική βόμβα κλπ. Επίσης, δεν μπορεί να θεωρηθεί υπεύθυνος ο Δαρβίνος για τη χρήση που κάνουν οι ευγονιστές της θεωρίας του. Αυτό όμως που καλείται κάθε επιστήμονας να συνειδητοποιήσει, είναι πως έχει ευθύνη και για τις αβλεψίες του και για την κατάχρηση των θέσεών του από τους πολιτικούς και τη κοινωνία. Τότε υποχρεούται να καταγγείλει τη κατάχρηση ή τη διαστρέβλωση της επιστήμης του και να μη σιωπήσει. Η σιωπή και η αδιαφορία είναι ένοχη και αντιβαίνει στη στοιχειώδη ηθική της Επιστήμης.

6.2. Αυτές οι παρατηρήσεις έχουν τη θέση τους εδώ κυρίως για να υπογραμμιστεί το φαινόμενο της συν-υπεύθυνης σιωπής και της συν-ένοχης αποσιώπησης. Σχετικά με τη σιωπή περί γεγονότα φασιστικής πρακτικής με επιστημονικές μεθόδους, μας είναι δύσκολο να προσμετρήσουμε την πραγματική έκταση του φαινομένου, ιδιαίτερα για τη περίοδο της Χιτλερικής διακυβέρνησης μεγάλων τμημάτων της Ευρώπης.Χωρίς όμως καμιά αμφιβολία η αδιαφορία, ο φόβος και πολλές φορές η αφέλεια των επιστημόνων, τούς κατέστησαν συνυπεύθυνους στη συνομωσία σιωπής που με επιμέλεια συχνά τα ολοκληρωτικά καθεστώτα οργανώνουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η στάση των Γερμανών, μη Εβραίων, ψυχαναλυτών κατά τη διάρκεια των διωγμών της (εβραϊκής) ψυχανάλυσης από το ναζιστικό καθεστώς. Όταν το σύνολο των Εβραίων ψυχαναλυτών παραιτήθηκε (και μετανάστευσε) στο τέλος της δεκαετίας του 1930, μόνο ένας Άρειος ψυχαναλυτής τούς ακολούθησε, στην έξοδό τους από τη Γερμανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Η συμβιβαστική, με το ναζιστικό καθεστώς, στάση στηρίχτηκε στην ψευδαισθησιακή ελπίδα να σωθεί η ψυχανάλυση, ως θεωρία και πρακτική, παρά τη Χιτλερική αντίθεση σε οτιδήποτε μη γερμανικό-καθαρόαιμο και στο πεδίο της (ψυχικής) υγείας. Το τελικό αποτέλεσμα ήτανε ότι όλο το ψυχοθεραπευτικό κίνημα στη Γερμανία ετέθη υπό επιτήρηση από το Γερμανικό Ινστιτούτο Ψυχολογικής Έρευνας και Ψυχοθεραπείας, που διεύθυνε από το 1936 έως το 1945 ο Νευροψυχίατρος Mathias Heinrich Göring, εξάδελφος του Στρατάρχη, και το Γερμανικό ψυχαναλυτικό κίνημα μέχρι σήμερα προσπαθεί να κατανοήσει το πρόβλημα αυτής της συν-ενοχής (θ).

6.3. Η συνένοχη αποσιώπηση φασιστικών πράξεων επί ασθενούντων και παρεκκλινόντων και η πολιτική χρησιμοποίηση της ψυχιατρικής θέτει επιπλέον ηθικά ζητήματα. Χωρίς αμφιβολία ψυχίατροι ήταν οι πρώτοι ένοχοι για τη κατασκευή του θεωρητικού πλέγματος «αντιφρονών – ψυχασθενής» και ψυχίατροι έθεταν τις ανάλογες διαγνώσεις. Τόσο σαφές είναι το ενοχικό πλέγμα τουλάχιστον για τους ψυχίατρους – μέλη της Σοβιετικής νομενκλατούρας.

Ο Σεργκέι Κίροφ εξαφανίζεται με μαγικό τρόπο! Παλιός μπολσεβίκος, συνεργάτης του Λένιν,με μεγάλο κύρος στο Κόμμα. Μέλος του Πολιτικού Γραφείου και Γραμματέας της οργάνωσης του Λένινγκραντ. Αντιτάχθηκε στην πολιτική των εκκαθαρίσεων των διαφωνούντων και δολοφονήθηκε. Ο Στάλιν ενοχοποίησε για τη δολοφονία του συνεργάτες του Λένιν που στέκονταν εμπόδιο στα σχέδιά του. Σήμερα είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο οτι η δολοφονία του ήταν έργο των ανθρώπων του Στάλιν.

Για τους υπολοίπους ξέρουμε ότι υπήρχαν δυο περιπτώσεις: αυτοί, οι λίγοι, που τόλμησαν και κατήγγειλαν και πλήρωσαν, μέχρι και με τη ζωή τους και οι άλλοι, προφανώς η πλειοψηφία που σιώπησε υπό το βάρος του φόβου και της τιμωρίας. Το ουσιαστικό πρόβλημα όμως δεν είναι το πώς οι σοβιετικοί ψυχίατροι, ως άτομα ή ομάδες, μπόρεσαν να αντιδράσουν υπό τη σταλινική καταπίεση και αστυνομία.

Η περίπτωση της πολιτικής χρησιμοποίησης της ψυχιατρικής στη Σοβιετική Ένωση θέτει επίσης με τραγικό τρόπο το πρόβλημα της σιωπής των Αριστερών διανοουμένων και ψυχιάτρων στις Δυτικές δημοκρατικές χώρες, οι οποίοι «γνωρίζαμε» και ή αμφιβάλαμε ή κατανοούσαμε αυτές τις πρακτικές.

Αυτό δηλαδή που προκύπτει εδώ είναι η διαχείριση της σύγκρουσης αξιών (εν προκειμένω της ψυχιατρικής ηθικής με τη πολιτική σκοπιμότητα) υπό το κράτος καταναγκασμού ή υπό το καθεστώς μικρής ή μεγάλης ελευθερίας σκέψης και δράσης. Είναι προφανές από τις περιπέτειες της συμπόρευσης ή της αντιπαράθεσης επιστήμης/ «φασισμού» στον εικοστό αιώνα, οι επιστήμονες-διανοούμενοι δεν μπορεί να θεωρηθούν αθώοι για τις τραγωδίες αυτής της εποχής (ι).

7.1. Η σειρά αυτή σκέψεων σχετικά με το διώνυμο «ψυχιατρική-φασισμός» μας οδηγεί τελικά, σε μια διερεύνηση του κατά πόσον κατά την διάρκεια της βραχείας ιστορίας της ελληνικής ψυχιατρικής, υπήρξαν γνωστές περιπτώσεις συμπόρευσης της ψυχιατρικής με ένα από τα πολλά αυταρχικά ή δικτατορικά καθεστώτα που κυβέρνησαν τον τόπο μας. Η μόνη τέτοια πιθανή περίπτωση, αλλά με μικρά προφανώς πρακτικά αποτελέσματα, είναι η περίπτωση της δικτατορίας Μεταξά.Εκείνη την εποχή, κάποιοι γιατροί, διεπόμενοι από τις αρχές της ευγονικής, είχαν συγγράψει διάφορες μελέτες με μάλλον θεωρητικές προτάσεις για τη βελτίωση της σωματικής και ψυχικής υγείας της νεολαίας, στα πλαίσια της δράσης της Ε.Ο.Ν., της νεολαίας του Μεταξά. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι η κάποια αμφιθυμική τους στάση και το αμάλγαμα των ιδεών τους όπου αρχαία Ελλάδα, Ορθοδοξία, ευγονική και φασισμός (κυρίως τα επιτεύγματα του Μουσολίνι) γειτονεύουν. Η έναρξη του πολέμου τον Οκτώβριο 1940 και ό,τι επακολούθησε δεν επέτρεψε την υλοποίηση των προγραμμάτων ενός Κ. Κατσαρά, ή ενός Γ.Ι. Βλαβιανού. Δεν αποκλείεται πάντως η «θεωρητική βάση», της καθυστέρησης της Ελληνικής Ψυχιατρικής και της θλιβερής της σχετικά, πρόσφατης μετεξέλιξης με το Άσυλο της Λέρου, να βρίσκεται στις απόπειρες του Μεταξικού καθεστώτος να βελτιώσει τη σωματική και ψυχική ταυτότητα του Νεοέλληνα (κ).

7.2. Πέραν όμως από τις όποιες προσπάθειες να θεμελιωθεί θεωρητικά ο Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός ή ακόμη και κάποιες προτάσεις για τη ψυχική υγεία του «Ελληνοχριστιανικού πολιτισμού», νομίζουμε πως παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η αναζήτηση του ιδεολογικού πεδίου μέσα στο οποίο κινήθηκαν οι όποιες προτάσεις για την οργάνωση υπηρεσιών ψυχικής υγείας στην Ελλάδα. Θα αναφερθούμε σε ένα μόνο παράδειγμα που δυνάμει συνδέει τα όσα στην αρχή αναφέρθηκαν για τη συμπόρευση ιατρικής και ψυχιατρικής με τους φασισμούς του 20ου αιώνα χάριν στο όχημα της ευγονικής. Μιλάμε για την Ελληνική σταδιοδρομία του διεθνούς Best seller του Dr. Alexis Carrel: «Ο άνθρωπος, αυτός ο άγνωστος», μετάφραση Νάσου Α. Τζαρτζάνου, Εκδόσεις Κ. Κακουλίδη, πρώτη έκδοση, 1948 (ακολούθησαν και άλλες) (λ).Ο Alexis Carrel, Γάλλος Καθολικός Ιατρός, βραβείο Νόμπελ Ιατρικής, δημοσίευσε το εν λόγω βιβλίο πρώτα Αγγλικά (1933) και μετά Γαλλικά (1934), το οποίο συνάντησε τεράστια επιτυχία παγκοσμίως, στους καλώς σκεπτόμενους ιατρούς αλλά και σε ένα ευρύτερα μορφωμένο κοινό. Με δυο λέξεις, «Ο άνθρωπος, αυτός ο άγνωστος» είναι ένα από τα δυτικά θρησκευτικά Ευαγγέλια, που στηριζόμενο στις αρχές της ευγονικής, παίρνει σαφείς ρατσιστικές θέσεις, συμπορευόμενο ρητά με τα ρατσιστικά κηρύγματα της ναζιστικής-φασιστικής βιβλιογραφίας. Δεν είναι τυχαίο πως ο ίδιος ο Carrel υπήρξε ο υπεύθυνος της νέας οικογενειακής (ευγονικής) πολιτικής της φασιστικής κυβέρνησης του Vichy, (βλέπε και σημείωση ε).

7.3. Η έκταση των ρατσιστικών κηρυγμάτων του Carrel, απαιτούν ολόκληρο άρθρο με τα αντίστοιχα παραθέματα, για να γίνει κατανοητή. Από τους τρελούς και τους κουτούς, μέχρι τους φτωχούς και τους προλετάριους, το «πρόγραμμα» τού «Ο άνθρωπος, αυτός ο άγνωστος» προτείνει, κατηγορεί, θαυμάζει τα επιτεύγματα του φασισμού του Μουσολίνι, καλεί τις γυναίκες να γυρίσουν σπίτια τους και να γεννάνε πολλά και ελεγμένα υγιή παιδιά (μ). Δεν είναι δυνατόν να εκτιμήσουμε την πραγματική επιρροή του CARREL σε κάποια στρώματα επιστημόνων στη μεταπολεμική Ελλάδα αλλά μπορούμε να συμπεράνουμε πως κάποιες από τις ιδέες του, επειδή συναντούσαν τις δημοφιλείς θεωρίες περί εκφυλισμού ως αιτία της εγκληματικότητας, της ψυχασθένειας κλπ. ενίσχυσαν τη γενικά θετική στάση δικαστών, παιδαγωγών και ψυχολόγων υπέρ των απόψεων τού Lombroso.

Μια έμμεση ένδειξη για τη παρουσία των απόψεων του Carrel μέσα στα ελληνικά ψυχιατρεία βρίσκουμε στο πόνημα: «Υπό του σχιζοφρενούς ταγματάρχου -Φ.Ψ.- (sic) Λουκά Συντελή: Η Λογική των τρελλών», Αθήναι 1956, του οποίου το πρώτο κεφάλαιο τιτλοφορείται: Το κατά Καρρέλ Ευαγγέλιον. Ο Καρρέλ κατονομάζεται «άσπονδος εχθρός» των τρελλών διότι «προτείνει και συμβουλεύει με το κύρος και την αυθεντία του ειδικού, να θανατωθούν οι τρελοί και οι λογής-λογής εγκληματίαι μέσα σε θάλαμο αερίων, για να γλυτώσει η κοινωνία μας για πάντα από κάθε κίνδυνο, που την απειλεί από μέρους μας και για να ανακουφισθεί ο κρατικός προϋπολογισμός από τα τεράστια έξοδα με τα οποία τον επιβαρύνουν η συντήρησης των φυλακών και των ψυχιατρείων» (σελ. 7). Δε ξέρουμε τι απέγινε ο συμπαθής «σχιζοφρενής ταγματάρχης», τα όσα λέει όμως για τον Καρρέλ δεν είναι αποκύημα της νοσηρής του φαντασίας, αλλά σχεδόν κατά λέξη οι θέσεις του Γάλλου Ιατρού.

8.1. Το διώνυμο «φασισμός – ψυχιατρική», λοιπόν, ούτε αυτονόητο είναι ούτε αφορά μόνο τη ψυχιατρική. Οι συλλογισμοί που προηγήθηκαν, επεσήμαναν τα περιθώρια υπευθυνότητας και ενοχής όλων των επιστημόνων και διανοουμένων, είτε στη θεωρητική είτε στη πρακτική τους δραστηριότητα. Το πρόταγμα της βιο-ιατρικής ηθικής έχει γίνει πλέον εξίσου σημαντικό στην επιστημονική και κλινική δραστηριότητα, με την γνώση του επιστημονικού αντικειμένου ή τον έλεγχο της μεθοδολογίας.

Για δε τους εργαζόμενους στο πεδίο της ψυχικής υγείας και νόσου, μπορούμε να ορίσουμε ότι η κλινική μας δραστηριότητα είναι κυρίως μια ηθική δραστηριότητα. Έτσι η ψυχολογία, η ψυχιατρική και η ψυχανάλυση πέραν από την υπευθυνότητα που έχουν απέναντι στο υγιές και άρρωστο υποκείμενο, φέρουν και μια επιπλέον ευθύνη:μπορούν να παίξουν το ρόλο της συνείδησης όλων των βιο-ιατρικών δραστηριοτήτων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(α) Ιδιαιτέρα μνεία πάντως χρειάζεται για τη πλειάδα των γιατρών, που αγωνίστηκαν στα διάφορα στρατόπεδα συγκεντρώσεως εξίσου για τις πολιτικές τους πεποιθήσεις και τα ιδεώδη του επαγγέλματος τους. Χαρακτηριστική μαρτυρία είναι της Γαλλίδας ιατρού: Dr. Adelaide Hautval: «Médecine et crimes contre 1′ humanité», Actes Sud, 1991. Πιο κοντά στο χώρο της ψυχικής υγείας, είναι ο ογκώδης φάκελος σχετικά με την άσκηση ψυχιατρικής και ψυχοθεραπείας, υπό το κράτος φασιστικών καθεστώτων, όπως π.χ. η άσκηση ψυχαναλυτικών θεραπειών στις χώρες του τέως «υπαρκτού σοσιαλισμού» της Ανατολικής Ευρώπης. Πλουσιότατη είναι και η βιβλιογραφία σχετικά με την άσκηση της ψυχανάλυσης στις χώρες της Λατινικής Αμερικής, σε περιόδους δικτατοριών. Δες σχετικά: Heitor O’ Dwyer De Macedo (responsable): «Le psychanalyste sous la terreur», Rocinante, Matrice, 1988.

(β) Ειδικότερα με το κοινωνικό δαρβινισμό αλλά και γενικότερα με τη δαρβινική θεωρία και τις μετεξελίξεις της έχει ασχοληθεί και στα Ελληνικά ο Καθηγητής Κώστας Κριμπάς: «Δαρβινικά», Ερμής, 1986 και «Θραύσματα Κατόπτρου», Θεμέλιο, 1993. Επίσης, «Βιολογία και Ρατσισμός», Καθημερινή, 30-11-1993.

(γ) Ποικιλία στοιχείων για τις ευγονικές πρακτικές στις δυτικές χώρες, όχι κατ’ ανάγκην υπό φασιστικά καθεστώτα, βρίσκουμε στο: Claire Ambroselli: «L’éthique médicale» Que sais-je? PUF. 1988, απ’ όπου και πολλά στοιχεία αυτού του άρθρου. Ιδιαίτερη μνεία χρειάζεται η χρησιμοποίηση ευγονικής λογικής με μέσο τη ψυχοτεχνολογία, έτσι όπως τη καταγράφει ο Stephan L. Chorover. «From Genesis to Genocide», MIT Press, 1979. Σχετικά με το καημό για καλύτερο αύριο μέσα από τη μετανάστευση και τη συνάντηση του μετανάστη με τη «βελτιωτική» ιατρική φτάνει να διαβάσει κάποιος το «Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη» (Κέδρος 1972) του Θανάση Βαλτινού.

(δ) Σχετικά με τον «όρκο του Ιπποκράτη» λίαν διαφωτιστικό είναι το: Δ. Δ. Λυπουρλής: «Δύο διαλέξεις και μία εισήγηση για τον Ιπποκράτη», Παρατηρητής, 1991. Να θυμίσουμε και το γνωστό γαλλικό «Serment d’ Hippocrate-sermentd’ hypocrite» -Όρκος του Ιπποκρά¬τη – όρκος του υποκριτή». Σχετικά με τη πρόσφατη εξέλιξη περί τη βιο-ιατρική ηθική, μεταξύ των πολλών δημοσιευμάτων δες: «Ethique Médicale et Droits de 1′ Homme», Actes Sud – Inserm, 1988.

(ε) Μιλώντας για άλλα πολιτικά συστήματα και ιστορικές στιγμές, υπογραμμίζω κυρίως την ανάγκη εγρήγορσης σχετικά με τα «φασιστικά» μέρη ή τις καταπιεστικές πρακτικές που ενυπάρχουν σε κάθε πολιτικό σύστημα. Σχετικά με το «επεισόδιο» των 40.000 νεκρών τρελών στη Γαλλία του Vichy δες: Max La font. Déterminisme sacrificiel et victimisation des malades mentaux, Thèse de Médecine, Université C. Bernard, Lyon I, Octobre 1981 (Editions Adefppi, 1987). Είναι αξιοσημείωτο, όπως το υπογραμμίζει η Claire Ambroselli (ο.π.) πως την ίδια εποχή με το θάνατο από πείνα των τρελών, η ίδια κυβέρνηση οργάνωνε μια καινούργια πολιτική για την οικογένεια, με κύριο φορέα την Fondation Française Pour 1′ Etude des Problèmes Humains υπό τον Alexis Carrel, στον οποίον αναφερόμαστε πιο πάνω.

(ζ) Για τη σκοτεινή ιστορία της σοβιετικής ψυχιατρικής και τη συμπόρευσή της με τους σταλινικούς, πολλά ακόμη δεν είναι γνωστά και όπως λέει ο Γιούρι Σαβένκο, πρόεδρος της Ανεξάρτητης Ένωσης Ρώσων Ψυχιάτρων: «Μόνο η πρώην KGB γνωρίζει τον πραγματικό αριθμό των υγιών ατόμων που τιμωρήθηκαν με ψυχιατρικό εγκλεισμό» (Καθημερινή, 30-5-1993). Πρόσφατη συζήτηση προβάλλει τη περίπτωση χαρακτηρισμού κάποιων αντιφρονούντων ως τρελλών με σκοπό τη σωτηρία τους (!). Αυτό πάντως που ενδιαφέρει είναι το γεγονός ότι «κανονικοί» ψυχίατροι έκαναν τη θεωρητική σύλληψη των πολιτικά χρήσιμων νόσων και τη πρακτική εφαρμογή τους. Βλέπε σχετικά: Malcom Lader. Psychiatry on Trial, Penguin Books, 1977 και Guy Maruani (sous le direction de): Psychiatrie et Ethique, Privat, 1979.

(η) Έχω και άλλοτε ασχοληθεί με το θέμα της ψυχο- χειρουργικής (Θ. Τζαβάρα): Έργα χειρών επί της ψυχής ή η ψυχοχειρουργική ως σύμπτωμα, Ψυχολογικά θέματα 1988, 1, 4, 287-292) και μένει πάντοτε ανοικτή η ανάγκη διερεύνησης της εφαρμογής της και με ποιους όρους στα Ελληνικά Ψυχιατρεία. Ένα άλλο ζήτημα που δεν το θίγω καθόλου σε αυτό το κείμενο, που και αυτό στοιχειοθετεί μια παρά φύσιν συνάντηση του επιστημονικού με το πολιτικό, είναι τα «ψυχολογικά» βασανιστήρια που κατά συγκλίνουσες πληροφορίες είναι λίαν διαδεδομένα στους απανταχού φασισμούς. Βλέπε: Θ. Τζαβάρας: Σκέψεις με αφορμή το βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου «Βασανιστήρια και εξουσία» ή η Βάσανος των Ψυχολόγων, Ψυχολογικά Θέματα, 1988,1,1,66-68.

(θ) Το χρονικό αυτής της πορείας της Γερμανικής Ψυχανάλυσης καταγράφεται στο: «Ici, la vie continue d’ une manière fort surprenante … » Contribution à 1′ histoire de la Psychanalyse en Allemagne. Association Internationale d’histoire de la Psychanalyse, Ed. Paris, 1987.

(ι) Ένα αποκαλυπτικό βιβλίο για τα φαινόμενα ιδεολογικής τύφλωσης μπροστά σε πολιτικές βαρβαρότητες, δημοσιεύτηκε το 1937 από τον Γιουγκοσλάβο, μέλος της Komintern, Anton Ciliga: Au pays du mensonge déconcertant, Gallimard, 1938 (επανέκδοση 10/18, 1977). Το παρόν κείμενο θα μπορούσε να συνταχθεί διαφορετικά εάν χρησιμοποιούσαμε τα γνωστά μας γεγονότα υποκρισίας της διεθνούς κοινότητας ή των διεθνών οργανισμών μπροστά σε φαινόμενα κατάχρησης (ψυχ)-ιατρικών μεθόδων σε καθεστώτα όπως τη Λαϊκή Κίνα, το Βιετνάμ, το Λάος, και πλήθος άλλες Ασιατικές, Αφρικανικές και Λατινοαμερικανικές χώρες.

(κ) Ο ψυχίατρος Κ. Κατσαράς, πανεπιστημιακά αποτυχών υιός του Μ. Κατσαρά, έχει δημοσιεύσει διάφορα ηθικοπλαστικά δοκίμια μέσα στο πνεύμα που αναφέρουμε εδώ. Τυπικές δημοσιεύσεις είναι: Τρίτον Συνέδριον της Ιατροχειρουργικής Εταιρείας Αθηνών, 7 N0εμβρίου 1940: Εισηγήσεις: Μ. Χρυσάφη: Η σωματική υγιεινή της νεολαίας (σ. 19) και Γ. Βλαβιανού: Η ψυχική υγιεινή της Νεολαίας (σ. 24). Αθήναι, 1940. Να τονιστεί ότι σε διάφορα συγγράμματα της Μεταξικής εποχής από «φιλοσόφους», «παιδαγωγούς» και «ψυχολόγους» υπάρχουν εγκωμιαστικές αναφορές στα φασιστικά και ναζιστικά καθεστώτα. Αλλά τούτο είναι αντικείμενο άλλης μελέτης.

(λ) Οι εκδόσεις Κ. Κακουλίδη στην Αθήνα εξέδιδαν τις δεκαετίες 1940, 1950 και 1960, «καλά» βιβλία που συμβάδιζαν με τις «αρχές» του Ελληνο-Χριστιανικού πολιτισμού. Στις ίδιες εκδόσεις κυκλοφόρησαν και τα βιβλία του Alexis Carrel: Σκέψεις για τον άνθρωπο και την ζωή, Επιστήμη και θαύμα, Η προσευχή. Μια μελέτη πιο προσεκτική της εκδοτικής δραστηριότητας, που κατά τη γνώση μας, δεν έχει γίνει, μπορεί να αναδείξει τις γενικές γραμμές στις δημοσιεύσεις θρησκευτικών και παρα-θρησκευτικών εκδοτικών οίκων, σχετικά με τη ψυχική υγεία. Εδώ πάντως θα πρέπει να καταγραφούν οι δημοσιεύσεις του «Ινστιτούτου Ιατρικής Ψυχολογίας και ψυχικής υγιεινής» υπό την διεύθυνση του θρησκευόμενου Ψυχιάτρου (κλίμα της Ενώσεως Θεολόγων η «Ζωή»), AP. Α. Ασπιώτη, με χρονολογία έναρξης 1951.

(μ) Διάφοροι ανάλογοι απόηχοι βρίσκονται ακόμη και σήμερα σε διάφορα νεο-ορθόδοξα κείμενα. Πάντως, από περιέργεια, ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει δειγματοληπτικά μερικές σελίδες του Carrel (στη δεύτερη έκδοση του Κακουλίδη, 1953): περί τρελλών κλπ. σελ. 30- 32, περί φεμινισμού, σελ. 85-88, περί προλεταρίων, Μουσολίνι κλπ. σελ. 192-194, περί ικανών-ανικάνων σελ. 231-234, βιολογικές και κοινωνικές τάξεις σελ. 253-255.

Θανάσης Τζαβάρας